Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II Bölmə Türk tarixi üzrə mənbələr (1) Elnur MUSTAFAYEV AMEA - Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, doktorant
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 22 II Bölmə Türk tarixi üzrə mənbələr (1) Elnur MUSTAFAYEV AMEA - Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu, doktorant E-mail: elnur.mustafayev88@mail.ru TÜRK DİLLƏRİNİN TƏDQİQİ BAXIMINDAN "DİVANU LUĞAT-İT-TÜRK"ƏSƏRİNİN ELMİ ƏHƏMİYYƏTİ Açar sözlər: Mahmud Kaşğari, "Divanu Luğat-it-Türk", qrammati- ka, türkoloq "Divanu Luğat-it-Türk" əsərinin müəllifi Mahmud ibn Hü- seyn ibn Məhəmməd əl-Kaşğari XI və XII əsrlərdə yaşamış coğra- fiya, tarix, fəlsəfə, filologiya və digər elm sahələrində dərin biliyə sahib türk əsilli elm xadimidir. Mahmud Kaşğari türk dilləri, türk xalqlarının coğrafiyası və mədəniyyəti haqqında ilk elmi əsərin müəllifi olduğu üçün türkologiyanın banisi hesab edilməkdədir. Onun haqqında bibloqrafik məlumatların azlığı şəxsi həyatı haq- qında geniş və dolğun bilgilərin əldə edilməsini çətinləşdirir. Mah- mud Kaşğari barəsində mövcud olan xəbərlər məhəlli rəvayətlər- dən, bir-birinə ziddiyyət təşkil edən informasiyalardan və ən əsası son dövrlərdə tədqiqatçılar tərəfindən yazılmış məlumatlardan iba- rətdir. Alimin doğum tarixi haqqında dəqiq tarix təsbit edilməmiş, XI əsrdə dünyaya gəldiyi və XII əsrin əvvəllərində vəfat etdiyi qə- bul edilmişdir. Bəzi ehtimallara görə o, 1008-ci ildə dünyaya gəl- miş, 1105-ci ildə vəfat etmişdir. Kaşğarinin dünyaya gəldiyi yerlə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur. Bəzi mənbələrdə onun anadan oldu- ğu yer kimi hal-hazırda Özbəkistan ərazisində yerləşən Azıx kəndi, bəzi mənbələrdə isə İsık-Kul gölünün sahilində yerləşən Barskan qəsəbəsi göstərilməkdədir. Mahmud Kaşğarinin adını dünya elm tarixinə qızıl hərflərlə həkk edən, on beş il müddətində tamamladığı "Divanu luğat-it- Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 23 türk" adlı elmi əsərdir. Əsərin yazıldığı yerlə bağlı iki görüş məş- hurdur. Birinci rəyə əsasən kitab Bağdad şəhərində yazılmışdır. 1057-ci ildə ölkəsini tərk edən Mahmud Kaşğari 15 il müddətində Türk dünyasını gəzərək türklərin dili, tarixi və mədəniyyəti haq- qında dərin bilgilər əldə etdikdən sonra Bağdad şəhərinə köçür. Ye- ni bir mədəniyyətlə tanış olan Kaşğari Bağdad şəhərində əsəri yaz- mağa başlayır və orada tamamlayır. İkinci rəy kimi əsərin Kaşğar şəhərində yazıldığı qeyd edilməkdədir. Mahmud Kaşğarinin bu əsəri yazmaqda bir neçə səbəbi ol- muşdur. Kitab adından məlum olduğu kimi ərəb dilində yazılmış və ərəb dilinin qrammatik qaydalarına uyğun olaraq tərtib edilmişdir. Türk dilçiliyi baxımından yeni bir üslub olan bu sistem, ərəblərin türk dilini öyrənməsini və düzgün məlumatlar əldə etməsini asan- laşdırırdı. Alim bu əsərdə təkcə qrammatik qaydaları tərtib etmə- miş, həmçinin iki dil ərəb və türk dilləri arasında müqayisələr apa- raraq bəzi elmi nəticələri qeyd etmişdir. Bununla yanaşı Mahmdud Kaşğari türk dillərinin öyrənilməsində əvəzsiz bir kitab olan "Diva- nu luğat-it-türk" əsərində türk dilinin və mədəniyyətinin İslam dün- yası üçün əhəmiyyətini isbat etməyə çalışmışdır. Çin sərhədlərin- dən Bizansa qədər böyük bir ərazini əhatə edən türk dünyasının VIII-IX əsrlərdə İslam dinin qəbul etməsi türklərlə ərəblərin bir-biri ilə tanış olmasına səbəb olmuşdur. Bu baxımdan böyük alim Mah- mud Kaşğari türk dillərinin öyrənilməsini vacib saymış, türklərlə münasibətlərin genişləndirilməsini bu dili öyrənməklə mümkün olduğunu çatdırmaq istəmişdir. «Buxaranın sözünə etibar ediləcək imamından və həmçinin Nişapur camaatının imamından eşitdim ki, hər ikisi sənədləri ilə birlikdə qiyamətin əlamətləri, axırzamanın fitnələri və Oğuz türklərin meydana çıxması xatırlandıqda İslam peyğəmbəri Məhəmmədin (s) belə dediyini nəql edirlər: "Türk dilini öyrənin çünki, onların uzun müddətli hakimiyyəti olacaqdır" Əgər nəql edilən hədis doğrudursa (məsuliyyətləri öz boyunlarına) o za- man türk dilini öyrənmək vacib olur. Əgər nəql olunan hədis doğru olmasa belə ağıl türk dilini öyrənməyi hökm edər». "Divan" əsəri- nin müqəddiməsində Kaşğarinin qeyd etdiyi bu fikirlər Türk dilinin və xalqının başqa bir əhəmiyyətini üzə çıxarır. Alim ilk öncə İslam Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 24 peyğəmbərindən nəql olunmuş hədisi gətirmiş və rəvayətin düzgün olduğu təqdirdə müsəlmanlar üçün dilin öyrənilməsinin vacib ol- ması nəticəsinə gəlmişdir. Əks təqdirdə əgər hədisin islam peyğəm- bəri tərəfindən deyilməsi isbat olunmazsa və ya hədisin yalan olma- sı ortaya çıxarsa yenə türk dilinin öyrənilməsi məsələsi öz əhəmiy- yətini itirmir. Alimin fikrincə bu halda sağlam insan ağılı yenə də türk dilinin öyrənilməsi qənaətinə gəlir. Çünki, türk xalqlarının ge- niş bir coğrafiyanı əhatə etməsi və qüdrətli dövlətlər qurması dilin öyrənilməsi məsələsinini aktuallaşdırır. Mahmud Kaşğari kitabın əvvəllərində yeddinci səhifədə türk dilində istifadə edilən hərflərlə bağlı bir bölmə əlavə etmişdir. Bu bölmədə qədim "Türk əlifbası" adlandırdığı bir əlifba haqqında mə- lumat vermişdir. Təqdim etdiyi yazı qaydasını ərəb dili ilə müqa- yisəli şəkildə izahını verdikdən sonra o, bu fikirləri qeyd etmişdir: «Qədim dövürlərdən bu günə qədər, Kaşğar şəhərindən Çinə kimi bütün türk məmləkətləri daxil olmaqla xaqaniyyə dilində olan ki- tablar, türk hökümdarların və elçilərin yazıları bu xətt əsasında ol- muşdur». Mahmud Kaşğari əsərində türk dilləri barəsində xüsusi bir bölmə ayırmış və türk dillərinin leksik xüsusiyyətlərini geniş şə- kildə izah etmişdir. O, bu dəyərli əsəri ilə türk dilində söz varlığının gücünü ortaya qoymuş və türk dillərinin ərəb dili kimi zəngin bir dil olduğunu çatdırmaq istəmişdir. Əlavə olaraq Kaşğari çətin bir işin öhdəsindən gələrək türk sözlərinin asan bir şəkildə tapılması üçün xüsusi bir sistem yaratmış, atalar sözləri, şeir və digər poetik ifadələrlə türk dillərinin zənginliyini üzə çıxarmışdır. Kaşğari əsər- də türk dillərinə məxsus sözlər və onların semantikasına aid dolğun və geniş məlumatlar verir. Sözlər tərtib edilərkən və onun elmi iza- hı verilərkən həmin leksik vahidin hansı dilə mənsub olduğu göstə- rilir. Kitabın məziyyətlərindən biri də daxil edilmiş sözlərin məişət, peşə və ya hər hansı bir sahəyə aid olduğu göstərilməsidir. Kaşğari fonetik-morfoloji xüsusiyyətlərinə görə türk dillərini iki qismə bölür. «Şərq və qərb qrupları. Şərq qrupuna çigillərin, toxsıların, yağmaların, Kaşğarın şəhər əhalisinin və Maçinə qədər olan başqa tayfaların dili və xaqaniyyə türkcəsi daxildir. Qərb qrupuna isə yə- Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|