Türk xalqları tarixi kafedrası 25 Azərbaycanda
Yüklə 2,86 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ülviyyə İBRAHİMOVA Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan tarixi (təbiət fakultələri üzrə) kafedrasının dosenti
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 13 Göründüyü kimi pərakəndə və siyasi cəhətdən geridə qalan monqol tayfalarını Yasaya bağlamaq və onun qanunlarına tabe ol- mağa çağıran Çingiz xan dövrünün ən mükəmməl qanun toplusunu yaratmışdır. Əbəs yerə deyil ki, orta əsrlərdə istər türk , istərsə də digər qonşu dövlətlər Çingiz xan Yasasından bəhrələnmiş və bu qanunları təkmilləşdirmişdilər. ƏDƏBİYYAT 1. Əsməd Muxtarova.Türk xalqları tarixi (qədim dövr və orta əsr- lər). Bakı, 2014. – 446 səh. 2. Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi (qədim dövr və orta əsrlər). Bakı, 2002. – 200s. 3. Erol Güngör.Tarihe Türkler. İstanbul, 1994. _________________________ Ülviyyə İBRAHİMOVA Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Bakı Dövlət Universiteti Azərbaycan tarixi (təbiət fakultələri üzrə) kafedrasının dosenti E-mail: atoshi@mail.ru ƏMİR TEYMUR VƏ TURANÇILIQ İDEOLOGİYASI Açar sözlər: Əmir Teymur, türkçülük, turançılıq Dünya tarixinin ünlü fatehlərindən biri Əmir Teymur Teymu- rilər dövlətinin əsasını qoymuş, Şərqdə vahid ərazidə vahid bir ida- rə altında olan qurum yaratmağa nail olmuşdur. Əmir Teymur, Tey- mur Ləng, Tamerlan kimi tanınan bu ağıllı sərkərdə öz sərkərdəlik məharətini Böyük Turan yaratmaq yolunda sərf etmiş, ölümünə qə- dər qismən buna nail olmuşdur. XIV yüzilliyin sonu-XV yüzilliyin əvvəllərini əhatə edən Teymur dövrü digər türk dövlətlərindən Os- manlı, Baharlu, Bayandurlu və bir sıra Anadolu bəyliklərinin siyasi fəaliyyətini artırdığı illərə təsadüf edir. Teymurun ilk olaraq əmir kimi siyasi səhnəyə çıxışından az keçmiş sürətlə yüksələn Teymur tezliklə Qazağan xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb bütün qüvvələri öz ətrafında toplaya bilir. Orta Asiyanın strateji baxımdan əlverişli, Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 14 ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri olan şəhərləri ələ keçirdikdən son- ra yaratdığı dövlətin ərazisini genişləndirmək üçün yeni planlar ha- zırlayır və bu yürüşlərin istiqaməti məhz türklərin yaşadıqları geniş əraziləri əhatə edir. Teymur haqqında tarixi ədəbiyyatlarda onun özünü hökmdar nəslindən hesab etməməsi səbəbiylə yaratdığı döv- lətdə Çingiz xan nəslindən olan Soyurqartmış adlı birini, onun ölü- mündən sonra isə varisi hesab edilən Mahmudu xan elan etməsi haqqında məlumatlar vardır. Lakin tədqiqatlar sübut edir ki, hər iki xan Teymurun əlində dövləti idarə etməkdən ötrü bir alət imiş və bu marionet xanları hökmdar elan etməklə Çingiz xan İmperiyası- nın keçmiş hüdudlarında - əsasən türklərin yaşadıqları ərazilərdə yeni, əzəmətli bir türk dövləti qurmaq Əmir Teymurun qarşıya qoy- duğu əsas vəzifələrdəndir. Orta Asiyada türk dövlətini quran Teymur Səmərqəndi özünə paytaxt seçmiş, ələ keçirdiyi dövlətlərin ən yaxşı ustalarını məhz paytaxtə Səmərqəndə göndərərək dövrünün ən möhtəşəm tikililərini burada tikdirmişdir. Hətta Səmərqəndin ətrafında yeddi gözəl şə- hərcik titkilməsini əmr edərək hər birinə dünyanın ən məşhur şəhər- lərinin adını vermişdir. Qızıl Orda xanı Toxtamışın hakimiyyəti ələ almasında Əmir Teymurun yardımından yararlanmsına baxmayaraq tezliklə onun düşməninə çevrilir. Qızıl Orda xanının Şirvana, Azər- baycana qarətyçi yürüşləri bu düşmənçiliyi daha da artırır. Əmir Teymurun Azərbaycan, İran,İraq ərazilərinin vaxtı ilə Hülakülər hakimiyyətində olmasını əlində əsas tutaraq yenidən bu dövlətin sərhədlərini bərpa etməyə çalışır. 1383-1384-cü illərdə Curcan ha- kimi Əmir Vəlinin torpaqlarını zəbt edən Teymur Cəlairi hökmdarı Sultan Əhmədlə danışıqlara başlamaq üçün elçilərini göndərir, la- kin danışıqların başlanmasını gözləmədən İraq istiqamətində hərə- kət edərək qışı Reydə keçirib yazda Sultaniyyəyə gələn Teymur şə- hərin idarəsini Sultan Əhmədin siyasi rəqibi Adil Ağaya tapşırır, daha bir neçə məntəqəni ələ keçirib nəvəsi Məhəmməd Sultanşahı ordusu ilə orada qoyaraq Səmərqəndə qayıdır. XIV qüzilliyin sonu- XV yüzilliyin əvvəllərində Sultaniyyə şəhəri öz ticarət dövriyyəsinə görə şərqin məşhur ticarət mərkəzlərindən olan Təbrizi də üstələ- mişdi. İlk kəşfiyyat yürüşündə seçilmiş bu istiqamət əbəs yerə de- Türk xalqları tarixi kafedrası – 25 Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri 15 yildi, Əmir Teymurun türk məskəni olan məşhur şəhərləri darma- dağın etmədiyi haqqda kifayət qədər faktlar vardır. İkinci yürüşün- də Ucandan böyük atlı qoşunla Təbrizə gələn Teymur Şənbi-Qa- zanda məskunlaşır, Təbriz üzərinə xərac qoyur və buranın adlı-sanlı memarlarını, ustalarını mərkəz şəhəri elan etdiyi Səmərqəndə ğön- dərir. Sonra Təbrizin idarəsini nəvəsi Məhəmməd Sultanşaha tapşı- raraq 1386-cı ilin payızında Naxçıvana gəlmiş oradan Gürcüstana yürüş edərək qalaları dağıdır, çar V Baqratı əsir alaraq islamı qəbul etdirir. Şirvanşah I İbrahim Dərbəndinin Əmir Teymururn Şirvana hücumunu gözləmədən öz diplomatik bacarığını işə salması Şirvan ərazilərini döyüşlərdən qoruyur. Qaynaqların məlumatına görə, Teymur İbrahimi Böyük Qafqaz sıra dağlarına qədərki ərazinin, o cümlədən Şirvan və Şamaxının hakimi təyin edir. Daha sonralar Teymurun belə müttəfiqlərindən biri də Ərzincan hakimi Təhrtən olur. Hər iki türk hakiminin Əmir Teymura olan sədaqətinə inam fatehin onlara münasibətinin başqa tərəflərini açır. Belə ki, güclü müqavimət göstərib Əmir Teymurun hakimiyyətini qəbul etməyən- lərin taleyi daha acınacaqlı olurdu. Məsələn, Teymurun bütün rə- qiblərini aradan qaldırdıqdan sonra başlanmış yürüşünə davam gətirməyən Qara Məhəmməd qaçmağı seçdi. Ümumiyyətlə Qara- qoyunlu Tükman ulusu ulə Teymurun münasibətləri çox kəskin düşmənçilik mövqeyində idi. Ağqoyunlu Türkman ulusu ilə isə normal münasibətlər saxlanılırdı, hətta dövrün qaynaqlarından olan “Mücməli Fəsihi”də Bayram Xocanın Teymurilərə hər il 20000 baş qoyun verdiyi qeyd edilmişdir. Bu münasibətlər Ağqoyunluların həmin ərəfədə Diyarbəkrdə Osmanlı sultanına yaxın ərazilərdə məskunlaşması ilə də izah edilə bilər. Belə ki, 1394-1395-ci illərdə Dəşti Qıpçağa hücum edib Toxtamış xanı məğlub edən Teymur bu qələbənin daha mükəmməlini I İldırım Bəyazid üzərində çalmağı planlaşdırırdı. Saray və Hacı Tərxan şəhərlərini ələ keçirlmısində Şirvanşah İbrahimin dı qoşunları yaxından iştirak etmişdilər. Os- manlı sultanı üzərinə yürüşdə də Teymur müttəfiqlərindən istifadə etməyi planlaşdırmışdı. 1399-cu ildə Teymurun Azərbaycana III yürüşü zamanı Sultaniyyədən sonra Ərdəbil və Muğandan keçərək Qarabağda dayanarkən bütün hakimlər və feodallar toplanmış, Şir- Yüklə 2,86 Kb. Dostları ilə paylaş:
|