Türk xalqları tarixi kafedrası – 25
Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri
46
rablarını duymaması, yalnız məcidiyyəni tanıması, həkimin insan-
lara qəzəblənib söyüş yağdırması, müstəntiqin ürəyiyanıq ana-bacı-
nın fəryadından əsəbləşməsi, qaimməqam bəyin lovğalanması kimi
hallar “... çünki xalqda qəlb ölmüşdür, eqoizm hakim olmağa baş-
lamışdır” fikrinin təzahürüdür. İş o həddə qədər çatıb ki, insanlar
hətta yalandan and içməyi belə adi hal kimi qəbul edirlər.
Müəllifin şikayətləndiyi digər məsələ insanların malik olduq-
ları yerə və məqama qane olmamaları, yeni sistemə daha çox fayda
vermək barədə düşünməmələri və birinin digərini yıxıb, yerinə keç-
məyə çalışması kimi halların çoxluq təşkil etməsi və nəticədə biz-
ləri iflasa uğratmasıdır.
Əsər “...Könülü qurmaq və onu könül etmək üçün qabaqda
gedənlər örnək olmalı, ibrət dərsi verməlidirlər. Yoxsa, könülsüz iş
olmaz” fikri ilə bitir. Burada əsas diqqət örnək ola biləcək insanla-
rın daha məsuliyyətli olmasına yönəldilir. Belə ki, bir cəmiyyətin
aparıcı qüvvəsi hansı səviyyədə olarsa, onun davamçıları da eyni
yolla gedəcəklər. Yol göstərənlər – millət üçün təsisat quraraq bu
təsisata istiqamət verənlər, millət təlim-tərbiyəsini və idarə olunma-
sını əllərinə alanlar ümummillətə nümunə və misal olanlardır.
Müəllifin “Sərbəst insanlar ölkəsində” əsərində də insanın da-
xili ilə mübarizəsi əks olunur. Müəllif “Mən bir əsir idim, azad ol-
maq istədim” deyəndə əslində öz daxilində olan zəncirləri qırıb
azadlıq axtarışına çıxdığını nəzərdə tutur. Nəfsinə tabe olan insan
azadlıqdan məhrumdur. Bu səbəbdən, Sərbəst insanlar ölkəsinə da-
xil olmağa çalışan obraza verilən ilk sual da: “Nəfsinə hakimsən-
mi?” sualıdır.
Bu ölkənin öz qayda qanunları vardır ki, yalnız bu qanunlara
tabe olan insanlar bu ölkədə yaşaya bilərlər. Yalan, riya, yaltaqlıq
və s. kimi bir çox mənfi davranış və xislətlər ölkədə qadağan olun-
muşdur. “…Yalan zəiflərin, zəlillərin, qorxaqların işidir…Həqiqət
gizləndiyi yerdə batil hakim olur və batil hakim olduğu yerdə xe-
yirdən əsər qalmaz. Özünü dərk etmiş camaat, əlbəttə, buna yol ver-
məz” fikirləri müəllifin yalana olan münasibətini əks etdirir. Müəl-
lif “idarə etmək” sənətini izah edərək qeyd edir: “İdarə etmək sənəti
əslində özünü fikirlərin ayrı olduğu yerlərdə göstərir. Əsil hünər
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25
Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri
47
sərbəst insanları idarə etməkdir. Yoxsa gözləri, əli, qolu, ağzı, qafa-
sı bağlı insanları hər kəs idarə edə bilər”. Göründüyü kimi, Ə.Ağa-
oğlu cəmiyyətin islah olunması üçün ilk növbədə insanın öz daxi-
linin təmizlənməsinin zəruri olduğunu qeyd edir. Yalnız sağlam
qəlbə sahib insanlar azadlığı lazımi səviyyədə qiymətləndirə bilər-
lər.
ƏDƏBİYYAT
1. Əhməd bəy Ağaoğlu. Seçilmiş əsərləri . Bakı, 2007.
2. Əhməd bəy Ağaoğlu. Tənbəllik mikrobları // “Kaspi” qəzeti,
№495, 1904.
3. Dilqəm Əhməd. Qızı Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında //
“Ədəbiyyat qəzeti”, 5dekabr 2015.
4. Gülsərən Akalın. Türk düşüncə və siyasi həyatında Əhməd Ağa-
oğlu. Bakı, 2004.
_________________________
İlahə KƏRİMLİ
Bakı Dövlət Universiteti,
Türk dünyası tarixi ixtisası üzrə II kurs magistrant
E-mail: ilahekerim@gmail.com
BAŞQIRD XALQININ MİLLİ HƏRƏKATININ GÖRKƏMLİ
LİDERİ ƏHMƏD ZƏKİ VALİDİ TOQAN
Elmi rəhbər:
Tarix elmləri doktoru Nisbət MEHDİYEVA
Bakı Dövlət Universitetinin professoru
Açar sözlər: Əhməd Zəki Validi Toqan, başqırd milli hərəkatı, türk-
çülük, Başqırdıstan Respublikası, Korbaşilər hərəkatı
XX əsr türk xalqlarının tarixini öyrənərkən diqqət yetirilməli
ən görkəmli simalardan biri başqırd milli-azadlıq hərəkatının lideri,
başqırd xalqının eləcə də, türk dünyasının dəyərli alimi Əhmət Zəki
Validi Toqandır. Əhməd Zəki Validi Toqan 1890-cı il dekabrın 10-
da Başqırdıstanın Sterlitamak mahalının Küzən kəndində anadan
Türk xalqları tarixi kafedrası – 25
Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri
48
olmuşdur. Onun ata nəsli bu kəndin qədim sakinlərindən olub bö-
yük nüfuz sahibi idilər. Əhməd Zəki böyüdükdən sonra atasından
gələn Validi soyadını seçmişdir (1935-ci ildə Toqan soyadını da qə-
bul etmişdir).
İlk və orta təhsilini atasının Küzəndəki, daha sonra dayısının
Ütəkdəki mədrəsələrində almış, ərəb və fars dillərini mükəmməl şə-
kildə öyrənmişdir. Mükəmməl ali təhsil almaq üçün o, Kazana gəl-
mişdir. Artıq rus dilini bilən Əhməd Zəki 1912-ci ildə burada müsəl-
manlar üçün açılmış «Müəllimlər məktəbi»nə daxil olmaq üçün im-
tahanlara hazırlaşır, eyni zamanda Kazan Universitetində şərq dillə-
rinin filologiyasına dair mühazirələri də dinləyir. Zəki Validi ali təh-
silini uzun müddətdən sonra, 1932-1935-ci illərdə Vyanada tamam-
layır. Kazanda olarkən məşhur şərqşünaslar M.Aşmarin və N.Kata-
novla yaxından tanış olan Zəki Validi onların təşəbbüsü ilə elmi ax-
tarışlara başlayır və nəticədə «Türk və tatar tarixi»nin ilk cildini
1912-ci ildə Kazanda nəşr etdirir. Bu əsərə görə o, Kazan Universite-
ti Tarix və Arxeologiya Cəmiyyətinin üzvlüyünə qəbul edilir və
1913-cü ildə Kazan Universiteti, 1914-cü ildə isə Rusiya Elmər Aka-
demiyası tərəfindən Fərqanə və Buxara bölgələrinə elmi ezamiyyət-
lərə göndərilir. Burada dəyərli materiallar toplayan, elmi jurnallarda
məqalələr çap etdirən Zəki Validi 1912-1913-cü illərdən etibarən
«Manas» dastanı və XIV əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi və filosofu İbn
Xaldunun həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsi ilə məşğul olur [7; 20].
Birinci Dünya müharibəsi başladıqdan sonra onu orduya sə-
fərbərliyə alırlar, lakin səfərbərlikdən saxlanılır. Bundan sonra o,
«qeyri-rus məktəblərində rus dili müəllimi» ixtisasından imtahan
verir və dəvət edildiyi Ufa şəhərinə gedərək «Osmaniyyə» mədrə-
səsində türk tarixi və türk xalqlarının ədəbiyyatı tarixindən dərs de-
məyə başlayır. Zəki Validi burada müəllimlik etməklə yanaşı, siya-
si fəaliyyətə də başlayır və Dumaya üzv seçilmiş türk-müsəlman
deputatları ilə xalq arasında əlaqə yaradan büroya Ufadan nüma-
yəndə seçilir.
1917-ci ilin fеvrаlındа çаr Rusiyаsındа burjuа-dеmоkrаtik in-
qilаbı bаş vеrdi və çаr üsuli-idаrəsi ləğv оlundu. Rusiyа impеriyаsı-
nа Müvəqqəti Hökumət rəhbərlik еtməyə bаşlаdı. Bu zаmаn impе-
Dostları ilə paylaş: |