Тузувчилар

Quvurda suyuqlik okimining naporli xarakati. 
Nikuradze tajribalari. 
Gorizontal naporli quvurda tekis turbulent xarakat bulganda o’zanning uzunligi 
buyicha yukotilgan napor oraligi l ga teng bulgan okimning 2 kundalang kesimida 
urnatilgan pyezometrlar kursatgichlarining farkiga teng. 


2
1
P
P
hf

Bu yerda h
f
- suyuqlik xarakati payitida tuliu yukotilgan napor. U
2
kurinishdagi 
yukotilgan napor yigindisidan tashkil topgan. 
h
f
= h
l
+ Σ h
i

---

85 
Bu yerda h
l
– o’zanning uzunligi buyicha ishkalanish natijasida yukotilgan napor. U 
Darsi-Veyzbax formulasidan aniklanadi.
Σ h
i
– Maxalliy karshiliklar ta’sirida maxalliy yukotilgannapor. Darsi-Veyzbax 
formulasidagi λ–ega bo’lmagan fizik koeffitsiyent. Gidravlikada λ-gidravlik ishkalanish 
koeffitsiyenti deb ataladi.
Doiraviy quvurdagi naporli laminar xarakat uchun yuqoridagi yo’l bilan 
λ = 
Re
64
Puazeyl formulasi olingan. 
Keyingi vaqtlarda qator olimlar tomonidan λ ni xisoblash formulalari umuman 
uning Re soniga va o’zanning nisbiy g’adirbudirligiga bog’liq ekanligi isbotlangan. 
λ = f







d
Re;
d

=

nisbiy g’adirbudirlik 
λ – koeffitsiyentining xususiyatlari xaqidagi eng to’lik ma’lumot olishga Nikuradze 
tajribalarining natijalari imkoniyat berdi.
Nikuradze birinchi bulib diametri d bulgan oddiy doiraviy quvurda tajriba 
utkazgan. Quvurdv oraligi l bulgan 1-1 va 2-2 kesimlarda P
1
va P
2
pyezometrlar xamda J 
jumrak urnatilgan. Jumrak yerdamida quvurdagi suyuqlik xarakatining tezligini 
xoxlagancha uzgartirish mumkin.
Nikuradza quvur devoriga kum zarrachalarini yelimlab yepishtirib sun’iy 
gadirbudirlik xosil kildi va quvurlarda tezlikni uzgartirish yuli Bilan Reynold sonining 
turli kiymatlarda quvurning l uzunligi buyicha yukotilgan napor hl ni aniklagan. Sungra 
Darsi-Veyzbax
h
l
= 
g
d
l
2
2


formuladan foydalanib gidravlik ishqalanish koeffitsiyentini topgan. Nikuradze 
tajribalarining natijasini maxsus grafik ko’rinishda ifodaladi. Bunda ordinata o’qiga 
lg(100λ) absissalar o’qiga lgRe miqdorlari qo’yilgan. Bu grafikda qator egri va to’g’ri 
chiziqlar mavjud. Ulaning xar biri aniq bir nisbiy g’adirbudirlikka ega. Bu grafikda 
gidravlik ishqalanish koeffitsiyenti Reynolds soniga va o’zanning nisbiy 
g’adirbudirligiga bog’liqligini ko’rsatadi. 
λ = f







a
Re;
Nikuradze grafigi suyuqlik xarakati paytida yo’qotilgan napor to’g’risida 
muommoni umumlashtirgan va u quyidagi natijalarni ko’rsatgan 
1)
gidravlik ishqalanish koeffitsiyenti λ umumiy ko’rinishda Reynolds soni va o’zan 
devorning g’adirbudirliklariga bog’liq 

---

86 
2)
suyuqlik xarakatining xususiy xollari mavjud ekanligini xisobga olsak u xolda xar 
bir xususiy xol uchun gidravlik ishqalanish koeffitsiyenti λ fakat Re soniga yoki 
fakat nisbiy g’adirbudirlikka bog’lik bo’ladi.
Nikuradze grafigining barcha maydoni 3 ta zonaga bo’lish mumkin: 
1-zona. Laminar xarakat zonasi. Bu zona uchun
A) Reynolds soni Re≤ Rekkr
B) yoqotilgan napor o’zanning g’adirbudirligiga bog’lik emas. Chunki xar xil 
g’adirbudirliklarga tegishli λ=f(Re) egri chiziqlar kelib shu xarakatni ifodalovchi 1,2,3 
to’g’ri chiziqqa ko’shilyapti. 
C) λ Puazel formulasi y’ordamida xisoblanadi.
λ = 
Re
64
D) λ fakat Re soniga bog’liq λ = f ( Re)
2-zona. Bu zonani «almashish» zonasi deyiladi. Bu zonada laminar xarakatga 
o’tish mumkin va aksincha turbulent xarakat laminar xarakatga o’tishi mumkin. Bu 
yerda Reynolds soni 100÷2320 dan 4000÷40000 gacha bulishi mumkin. Unda xam 
laminar (1-2-3) chiziq xam turbulent (5-4-2) chiziq xarakati paydo bo’lishi mumkin.
3-zona. Bu zona turbulent xarakat zonasi deyiladi. U IV vertikal o’ng tomonda 
joylashgan. Bu zona o’z xolicha 3ta soxaga bulinadi. 
A) o’zan devori silliq soxasi (2-4-5) to’gri chiziq. Ko’pincha Blazius chizig’i deb 
ataladi. 
1) λ = f ( Re)
2) λ = 
25
.
0
Re
3164
.
0
Blazius tenglamasi. 
B) o’zan devori gidravlik silliq soxadan 2chi darajali qarshilik soxaga o’tish yoki 
dokvadratik soxa (2-4-5) chiziq bilan A-B to’gri chiziq o’rtasida joylashgan. 
1) 








d
f
Re;

2) 
25
.
0
Re
68
11
.
0





 


d

A. Altshul formulasi. 
V) 2chi darajali qarshilik soxa. Bu soxa ABchiziqdan o’ngda joylashgan. 
1) 
 
Re
f


Reynolds soniga bog’lik emas. G’adir budirlikka tegishli xamma 
gorizontal chiziqlar to’gri va gorizontal oqqa parallel. 
2) 
a
f



faqat nisbiy g’adirbudrlikka bog’lik. 
3) 
25
.
0
11
.
0





 

d

Shifrinson formulasi.
 
Suv o‘tkazgich quvurlarning qaysi birida suv oqsa, o‘sha joyda har xil mahalliy 
to‘siqlar torayish, kengayish, diafragma, jo‘mrak va hokazolar, qo‘shimcha qarshiliklarni 
keltirib chiqaradi. Mahalliy qarshiliklar bor yerda (shu oralikda) oqim o‘z energiyasining 
bir bo‘lagini yo‘qotadi. Shu oraliqning uzunligi juda qisqa bo‘lgan- ligi uchun uni 
mahalliy gidravlik qarshilik deyiladi. Mahalliy qarshiliklarning ko‘rinishlari juda ko‘p va 
har xil, ammo ularning hammasi uchun umumiy ko‘rsatma mavjud. 

---

87 
11.8- rasm. Nikuradze grafigi.