Тузувчилар

 
Gidravlik silliq va g‘adir-budur quvurlar
. Bular 11.2-rasmda keltirilgan bo‘lib, 
bunda 

- devor notekis qismi balandligi, 

 
- yopishqoq qatlam balandligi. 
a 
sxemadagi 
holatda g‘adir-budurlik yopishqoq qatlam bilan yopiladi 
(

 

 

) 
va natijada silliq devor 
paydo bo‘ladi. Bunday devorlarda uzunlik bo‘ylab napor yo‘qolishi o‘zan devorining 
g‘adir-budurligiga bog‘liq emas deb qabul qilinadi.
11.2-rasm. Silliq 
(a)
va g‘adir-budur 
(b)
o‘zan 
 
a 
sxema mavjud bo‘lgan holatlarda esa
(

 

 

) 
turbulent sohada notekisliklar 
alohida “tepalikchalar” ko‘rinishida bo‘lib, oqim turbulent yadrosi zarrachalari ularga 
urilishi natijasida napor yo‘qolishi o‘zan devorining g‘adir-budurligiga bog‘liq bo‘ladi. 
Maxsus tadqiqotlar natijasida aniqlanishicha Reynolds sonining o‘sishi bilan 
yopishqoq qatlam qalinligi 

 
kamayar ekan. Shu sababli, xulosa qilish mumkinki, silliq va 
g‘adir-budur devorlar tushunchasi nisbiydir. Bitta devorning o‘zi ma’lum bir sharoitda (
Re 
- Reynolds sonining kichik qiymatlarida) silliq bo‘lsa, boshqa bir sharoitda (
Re
- Reynolds 
sonining katta qiymatlarida) devor g‘adir-budur bo‘ladi. 
Aylana quvurlarda bosim ostida turbulent tartibda harakatlanayotgan suyuqlik 
oqimi uchun o‘rtacha tezlik epyurasini qurishda ishlatiladigan ifodalar
. Turbulent 
tartibda harakatlanayotgan oqimning harakatdagi kesimi bo‘ylab tezlik taqsimlanishini 
o‘rganishga juda ko‘p nazariy va eksperimental ishlar bag‘ishlangan. Shulardan aylanma 
silindrik shaklli quvurdagi vaziyatni ko‘rib chiqamiz. 
Uzunlik bo‘yicha tezlik epyurasini ifodalovchi ASV egri chiziq tenglamasini yozish 
uchun, laminar tartibdagi harakatdagi kabi ikkita turlicha ko‘rinishdagi urinma kuchlanish 
ifodasini yozamiz. 
1) Tekis harakat tenglamasi: 
J
R
Т




2) Turbulent urinma kuchlanish tenglamasi: 


Т
Т
du
dn
 
Laminar tartibdagi harakat kabi bu ikkala tenglamani birgalikda yechib, quyidagi 
tenglamani yozishimiz mumkin: 
Jrdr
du
T


2
1


(11.1) 

---

81 
Bu ifodani integrallab, quyidagi ifodani topamiz: 
rdr
J
u
r
T



0
1
2
1


(11.2) 
Laminar tartibdagi harakatda bunday holatda 

kattalik doimiy bo‘lib, integral 
ostidan chiqarilib, tenglama yengil yechilar edi. Lekin, turbulent harakatda 

T 
harakat 
holatiga bog‘liqligi sababli, bu tenglamaga qo‘shimcha gipoteza va o‘zgarishlar kiritilib, 
taqribiy usulda yechilishi mumkin. Bu tenglama L.Prandtl tomonidan yechilib, tezlik 
taqsimlanishining logarifmik qonuni olingan. Bundan tashqari, Karman, Teylor, 
A.N.Patrashev va boshqa tadqiqotchilar ham bu tenglamani yechish bilan 
shug‘ullanishgan. 
Yuqoridagi tenglama asosida olingan AVS egriligi ayrim kamchiliklarga ega (11.3-
rasm). Ular har doim ham chegaraviy shartlarni qanoatlantirmaydi. Bular 
r = r
0

bo‘lganda 
devor oldidagi suyuqlik tezligining 
u=–

bo‘lishi va Prandtl ifodasiga asosan, tezlik 
gradiyenti 
du
dr

0
bo‘lishi xaqiqatga mos kelmasligidir. Lekin shunga qaramasdan bu 
formulalar oqimning asosiy yadrosi uchun yaxshi qoniqarli natijalar beradi. 
11.3-rasm. Oqimning aylana 
quvurlardagi turbulent harakatida
tezlik taqsimlanishi 
11.4-rasm. (11.3) ifodadagi 
m
kattalikni 
aniqlash uchun eksperimental grafik 
Tezlik taqsimlanishini ifodalovchi formulalarning amaliy ishlar uchun qulayi 
ko‘rsatkichli funksiya ko‘rinishidagi formulalardir. Karman 1921 yilda shunday 
formulalardan birini silliq quvurlar uchun tajribalar natijasida quyidagi ko‘rinishda olgan: 
m
маx
r
r
u
u
1
0
1








(11.3) 
bunda, 
r
0
– quvur radiusi, 
r 
– harakatdagi kesim markazida 
u
tezlik o‘lchanayotgan 
nuqtagacha bo‘lgan masofa, 
m 
– Reynolds soni (
D
Re
)ga bog‘liq bo‘lgan daraja 
ko‘rsatkichi (11.4-rasm), 
u
max
 
– quvur o‘qi bo‘ylab oqimning maksimal tezligi. 

---

82 
Bu ifodani 
1
/
m
ko‘rsatkich kattaligini quyidagi formula yordamida aniqlaganda 
g‘adir-budur quvurlar uchun ham qo‘llanilishi mumkinligi 1956 yilda A.D.Altshul 
tomonidan isbotlangan. 

9
,
0
1

m
(11.4)