Ulduz Dekabr 20151115 Layout 1
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ...və yazısı BU “BAŞ” O BAŞ DEYİL...
- Aylıq ədəbiyyat dərgisi
- Aylıq ədəbiyyat dərgisi 8 ULDUZ
Yəni düzlərini çox xərcləyirsən. Yanlışlarını isə yorğan sırıyıb ürəyinin üstünə örtürsən. Sevgini paylaşırsan, nifrətini isə tapılmaz hind qumaşı kimi saxlayırsan. Әslində, təkcə qələmi götürməyin kifayətdir ki, bütün yalan‐ yanlışların yox olsun. Gəlsənə, yenə həmişəki kimi “Nonstress time” (stressis zaman) keçirək. Məsələn, mən sənə o xumarlandığın istiliyi, sevdiyin qoxunu verim, sən də başla yazmağa...
Әziz oxucu, Xalq yazıçısı Elçinin yenicə çapa hazırlanmış “Baş” romanını mən də əlyazmadan oxudum. Və oxuduqdan sonra roman haqqında fikirlərimi sizinlə bölüşmək qərarına gəldim. “Baş” romanı ilk baxışda mürəkkəb konstruktiv quruluşu olan tarixi roman səciyyəsi daşıyır. Әslində isə tarixi etüdlərdən əsərə beynəlmiləl kalorit qatmaq üçün istifadə olunub desək, yanılmarıq. Müəllifin özünün də romanın əvvəlində qeyd etdiyi kimi, buradakı tarixi hadisələr yazıçının hiss və duyğularının, düşüncələrinin ifadəsi, tarixi qəhrəmanlar isə qeyri‐tarixi qəhrəmanlar səviyyəsində “özününküdür”. “Tarixçilər bu romandakı isimlərin hamısı ilə, buradakı məktublarla, ayrı‐ayrı tarixi epizod və məqamlarla bağlı arxivlərdə axtarışlar aparmasınlar, çünki heç nə tapmayacaqlar. Romanda, olsun ki, tarix ilə üst‐üstə düşməyən detal və ştrixlərə də fikir verməsinlər və bu baxımdan müəllifin təskinliyi ondadır ki, burada tarixlə üst‐üstə düşən və müəllifin fikrincə tarixilik baxımından əhəmiyyətli olan məqamlar da, güman ki, az deyil”. Buradan göründüyü kimi, müəllif tarixi hadisə və olaylara öz yaradıcılıq idilliyası fonunda yanaşsa da, açmaq istədiyi tarixi ştrixlər də var və yeri gəldikcə o faktları da poetik süzgəcdən keçirərək romana daxil etmişdir. “Baş”da müəllifin əsl qayəsi tarixi gerçəkliklə müasir dünyanın hüdudundakı sirat körpüsündə insanı həyatın ağrılarını, onu doğuran səbəbləri və onun dəyişilməzliyi gerçəyini çatdırmaqdır. Romanın lap əvvəlində yazıçı Әnvər Məmmədxanlıdan (“Həyatım ağrıyır”) və Arif Abdullazadədən (“Bir də bu dünyaya gəlməyə tövbə”) gətirdiyi sitatlar əsərlə ilkin hissi tanışlıq mərhələsidir . Asanlıqla anlamaq olur: bu ifadələrlə müəllif oxucunu başa salmağa çalışır ki, əsərdə qəhrəmanlar cismani ağrılarını deyil, ruhi‐ mənəvi – əsl həyat ağrısının nə olduğunu öyrənir və bu dünyaya bir daha gəlməyə qorxurlar. Hər qorxu mütləq bir günahın meyvəsidir. Deməli, insanların qorxusu günahları, yanlışları qədərdir. Yanlışlar silsiləsinin başı isə xəyanət, yalan və riyakarlıqdır ki, əsərdə yazıçının bədii qayəsi də bu miqyasda belə əks olunub: “Başın sahibi indi cəhənnəm alovlarında yanırdı – buna şübhə ola bilməzdi və bu da onun öz əməllərinin nəticəsi idi ‐ sən öz yurd‐yuvandan çıxıb gəlib, başqasının torpağında qan tökəsən, ev yıxasan, kəndi, şəhəri topa tutub, yetim‐ yesirin çörəyinə bais olasan və bunlara görə cavab verməyəsən? ‐ Bu, mümkün olan iş deyil, çünki göydə hər şeyi görən və hər şeyin qiymətini verən var, dünya özbaşına deyil”. Mütləq ölümdən qaçış yoxdur qənaətini yenə də dilə gətirən Elçin, “Baş”da hətta ölüm yaxınlaşanda insanın ruhi‐mənəvi təlatümlərini fəlsəfi‐psixoloji ampluada izah edir. Knyaz Sisianovun Babua Arçili xatırlayıb, göyə baxaraq “sifətindəki ləzzətli bir təbəssümlə əlini yuxarı qaldırıb yelləməsi”, podpolkovnik Elizbar Eristova şəxsi suallar verməsi, Elçinə görə, ölüm yaxınlaşanda insanın başqa laş ‐ masının əlamətidir. “Әn yaxın generallarıyla, zabitləriylə belə yalnız rəsmi davranan, onların şəxsi həyatı ilə qətiyyən maraqlanmayan knyaz Sisianov o 8 fevral səhəri, elə bil başqa adam olmuşdu ...”. Әsərdə Onun – Başın şəffaflıq və çəkisizlik içindəki ruhunun maddım‐maddım geri sayım dönəmi romanın əsas hərəkətverici qolunu təşkil edir. O, qarabasma kimi hər yeri gəzir. Maraqlı məqam odur ki, Elçin onu nə ölən insanın ruhu kimi gəzdirir, nə əlil arabasına qoyub daşıyır, nə də uşaq kimi əlindən tutub ətrafda baş verənləri izah edir. O öz‐özünə “dığırlanır”. “...Onun hissləri bir çəkisizlik, boşluq içində idi, yox, bu hisslər çəkisizlik içində deyildi, çəkisizlik elə bu hisslərin özündə idi, çünki bu hisslər daxildə deyildi, daxildən gəlmirdi, çünki daxil yox idi, cismani
7
Dekabr 2015
heç bir şey yox idi, bu hisslər bütün ətrafa yayılmışdı, əslində, burada (harada?) ətraf da yox idi, ətraf hər tərəf idi və hər tərəf ancaq şəffaflıq idi, bu hisslər o şəffaflıq içində bir tərəfdə idi, ona görə də o, görünən o məkanda hər tərəfdə hər şeyi görürdü, ONUN üçün qarşı, arxa yox idi, əslində, tərəf də yox idi, tərəflər olmayan bütöv bir şəffaflıq idi və onda elə bir hissiyyat vardı ki, O bütöv şəffaflığın ortasındadır...”. Kimdir O?, Nədir?. O, knyaz Pavel Sisianovun başıdır. Bədənsiz başın hiss etdikləri, ömrünün ötəninə qayıdaraq gördükləridir. Bəs çəkisizlik başın bədəndən ayrı ağırlıqsızlığıdırmı? Şəffaflıq boşluğunmu əksidir? Burada (romanda) çəkisizlik və şəffaflıq anlayışları maddi və mənəvi‐dialoji kos tan ‐ siyadır. Bildiyimiz kimi, ruh da, duyğu da bədəndə olur. Әtrafda və özlüyündə baş verən hadisə və olaylara reaksiya və təsir gücü ruhun və duyğunun tədqiqat obyektidir. Deməli, bədənsiz baş özlüyündə çəkisi olmayan fizioloji aktdır. Bu çəkisizlik başda robot reaksiyası formalaşdırdığı üçün faktlar olduğu kimi geriyə sayım dönəmi keçir. Heç nə təhrif olunmur. Beləliklə, şəffaflıq təmin olunur. Müəllifin əsər boyunca davamlı diqqət çəkdiyi şəffaflıq və çəkisizlik palitrası fəlsəfi ampluada haqqın (Sirri‐Xudanın) öz yerini bulması meyarıyla ölçülür. Sisianov kəsdirdiyi başların günahını başının eyni cür kəsilməsiylə ödəmiş olur. “ Başın boğazını xirtdəkdən aşağı kəsmişdilər və boğazın laxtalanmış qanı quruyub siniyə yapışmışdı. Boğaz hələ əyilməmişdi, dik durmuşdu və baş da boğazın üstündən açıq gözləri ilə dik baxırdı. Onun sağ gözü bərəlib, az qala hədəqəsindən çıxacaqdı, sol gözü isə büzüşüb alacalanmışdı, ağzı azacıq açılmış, dodaqları yüngülcə sol tərəfə əyilmişdi və ... Yəqin, hər dəfə başı saçından tutub qaldırdıqları üçün knyaz Sisianovun adda‐budda ağarmış qara və qıvrım saçları pırpızlaşmış, uzun baken ‐ bardlarının tükləri ölüşkəyib solmuşdu və elə bil o saçlar da, bakenbardlar da Başın özünün kü deyildi, onları sonradan Başa yapışdırmışdılar”. Roman innovativ sujet xəttinə və mürəkkəb kompozisiyaya malikdir. XIX əsrin əvvəlləri ‐ 1803‐1807‐ci illərdə Azərbaycanda xanlıqların parçalanması, Gürcüstanda çar üsul‐idarəsinin məhvi və Rusiyanın tabeliyinə keçirilməsi, eləcə də Azərbaycanı Rusiyanınkılaşdırmaq uğrunda Pavel Sisianovun Cənubi Qafqazda ruslaşdırma siyasəti, Qacarların (Fətəli şahın və vəliəhd Abbas Mirzənin) Azərbaycanı ələ keçirmək meyli, Rusiya‐Osmanlı münasibətləri, Fransa və İngiltərənin Rusiyaya qarşı maraqlarını Elçin gərək tarixçi, gərəksə tənqidçi, gərəksə də əsl yazıçı təxəyyülü ilə sujetləşdirmişdir. Romanda diqqət çəkən məqamlardan biri də budur ki, yazıçı yanlış siyasi maariflənmənin avropalaşma meylinə absurd təsirlərini, əxlaqi çürümənin millətin etnik sivilizasiyasını “heç”ə endirəcəyini və nəticə etibarilə xaotik (mixed) genefond yaranacağını Sisanovun Mariyadan Michael adlı oğlunun olması və bunun rus deyil, fransız olaraq böyüməsi, Aleksandrın ata‐baba irsinin kimlərdən gəldiyinin bilinməməsi və s nümunələrlə təsdiqləyir. Bununla belə, əsərdə hadisələr əsasən Rusiyanın ‐ Sisianovun fonunda cərəyan etsə də, Azərbaycançılıq tendensiyası, türkləşmə meyli və Qarabağ mövzusu romandan ana xətt kimi keçir. Bir yazıçı‐siyasətçi kimi Elçin “Baş” romanında dövlətin dayanıqlılığının təməl prinsiplərini də özünəməxsus şərh edir: “...Onlar burasını da görürdülər ki, rus ordusu daha müasirdir, daha intizamlı, idarəçiliyi daha mükəmməldir və Abbas Mirzə nə qədər bacarlıqlı olsa da, özünü oda‐közə vursa da, rus ordusu ilə bacarmır”. Hüseynqulu xan, Mahmud bəy, Münşi Hacı Həsənağa, dilmanc Şərif bəy, Molla Müzəffər ağa, Hacı Muxtar bəy və digər qəhrəmanlar da müəllifin həssaslıqla seçdiyi, zaman‐zaman öz münasibətini onların təşvişlərinə əlavə etdiyi personajlarıdır. Hətta Pantera (Qarabağın cins atı (Elçinin heyvani obrazları insaniləşdirməsi yaradıcılığının sentimental məziyyətlərindəndir)) da sahibiylə səssiz danışmaq gücünə malikdir. “Baş” romanının təkcə bədii çəkisinə ‐ müasirliklə tarixin vəhdətində gələcəyin sxemini vermək gücünə görə çeşidli təhlil predmetinə çevriləcəyi gerçəyini hələ çap olunmadan onunla bağlı ədəbi sferada çoxsaylı yazıların yazılması əyani təsdiqləyir. Ardı var... Aylıq ədəbiyyat dərgisi 8
Dekabr 2015
Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|