Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
30
maraqlı bədii intriqalar, təsvirlər vasitəsilə oxucuya çatdırır. Milli vətənpərvər Aslanın obrazı ilə yanaşı, romanda Sila, Zora, Anita, Pavlo, Rade, Avqust, Çuq və b. rəngarəng obrazlar yaradılmışdır. Triyestin əhalisinin doğma şəhərləri uğrunda savaşda barışmazlığı başqa millətlərdən olanların, o cümlədən azərbaycanlıların da bu qərib şəhərin azadlığı yolunda mübarizəsini gücləndirir, insanlar eyni məqsəd yolunda birləşirlər. “Ancaq yadellilərin mürtəce qəsbkarları əsrlər boyu nə qədər səy etmişlərsə, azadlıqsevən xalqların qəlbini özlərinə əsir edə bilməmişlər. Heç bir qüvvə, heç bir təzyiq triyestlilərin iradəsini qıra bilməmişdi. 1943-cü ildə faşist Almaniyası Triyesti işğal etdi. Xalqın qəzəb və nifrətinin həddi yox idi. Çox çəkmədi ki, gizli partizan diviziyası təşkil olundu... Şəhər son dərəcə sirli və müəmmalı idi. Triyestdə potensial bir qüvvə hökm sürürdü. Burada indi hər bir partizan, daha doğrusu, diviziyanın hər bir döyüşçüsü öz işini bilirdi. Onlara Pavlo Madzini rəhbərlik edirdi... “ [3, 47-48] Əfsanəvi Mixaylodan bəhs açan Həsən Seyidbəyli və İmran Qasımovun “Uzaq sahillərdə” əsərindən daha əvvəl yazılmış, “hərbi-vətənpərvərlik ədəbiyyatının incisi” sayılan “Mübahisəli şəhər”in ilk dəfə 1957-58-ci illərdə “Azərbaycan” jurnalında çap olunması yazıçının müharibədən sonra repressiyaya uğraması ilə bağlı idi. Əsər 1948-ci ildə tamamlanmış, hətta “Bakinski raboçi” qəzetinin 1948-ci il 8 fevral tarixli sayında Xalq şairi Süleyman Rüstəm bir məqaləsində digər əsərlər sırasında “Mübahisəli şəhər” romanının da adını çəkmişdir. S.Vəliyev bir müsahibəsində xəbər verir ki: “Bu əsər haqqında Ə.Əbülhəsən, Ə.Hidayət kimi yazıçı və tənqidçilər də müsbət rəy söyləmişdilər. Romandan bir parça qəzetdə çap olunmuşdur, - deyə o kitab rəfindən həmin rəyləri və qəzeti çıxarıb mənə göstərir” [4, 7]. Lakin çap olunduqdan sonra da roman uğursuzluq zolağına tuş gəlir. Yuqoslaviya-Sovet əlaqələrində soyuqluq yarandığına görə kitab şəklində çapına icazə verilmir. Yalnız 1961-ci ildə roman Moskvada rus dilində çıxdıqdan sonra 1962-ci ildə Azərnəşr tərəfindən kitab şəklində işıq üzü görür. Elə həmin ildə “Moskvada çap olunan “Məlumat bürosunda deyilməyənlər haqqında” adlı kitabda (Dövlət Siyasi Ədəbiyyat Nəşriyyatı) S.Vəliyevin də adı faşizmə müqavimət hərəkatı iştirakçıları sırasında çəkilmişdir” [5, 523]. 1944-cü ilin iyul ayında Triyest şəhəri Amerika-ingilis müttəfiq qoşunları tərəfindən azad edildikdən sonra yazıçının yolu alman əsirliyində olmuş digərləri ilə birgə Avstriya, Fransa, Yuqoslaviya, Misir, İraq və İran ərazisindən vətənə doğru keçir. Müqavimət Hərəkatında iştirak etmiş əsirlərin özlərinin təşkil etdiyi bölmədə S.Vəliyev Alay qərargahının rəisi seçilmişdi. ABŞ kəşfiyyat orqanlarının vətənə dönən əsirlərin Sibirə göndəriləcəkləri barədə təbliğatlarına baxmayaraq, S.Vəliyev heç nədən çəkinmədən vətənə qayıdır. Amma, həqiqətən də, növbəti sınaqlarla üzləşir. 1944-cü il dekabrın 30-da gələn keçmiş əsirləri Bakıda dustaq kimi qarşılayırlar. Saysız-hesabsız yoxlamalardan sonra, 1945-ci il yanvarın 1-də Moskva yaxınlığındakı Podolsk şəhərindəki düşərgəyə salınan yazıçı ona qarşı yürüdülən bütün böhtanlardan təmiz çıxır, yenidən cəbhəyə, 29 saylı hücum batalyonuna təyin olunduqdan bir neçə gün sonra alman faşizmi üzərində qələbə xəbəri gəlir. Bununla belə, Stalin rejimi keçmiş əsirlərə normal hüquqlu vətəndaş kimi baxmır, onların «cərimə» batalyonunu Çelyabinsk şəhərindəki Kirov adına sink zavodunda işləməyə yollayır. Burada «onbaşı» təyin olunan Süleyman Vəliyev əqidəli vətəndaş olduğunu sübut edir, hətta şəklini şərəf lövhəsinə vururlarsa da, azad olunmur. Qəlbi Vətənə qayıtmaq həsrəti ilə çırpınan yazıçı RSFSR Yazıçılar İttifaqı Çelyabinsk vilayət şöbəsinin rəhbəri Lyudmila Tatyaniçevaya müraciət edir. Bakıdan şair Əhməd Cəmilin imzası ilə S.Vəliyevin, həqiqətən də, Yazıçılar İttifaqının üzvü olmasını təsdiqləyən, hətta yaradıcılığı barədə də məlumat verən müsbət arayış gəlib çıxdıqdan sonra L.Tatyaniçeva Süleyman Vəliyevin zavoddan işdən azad edilməsinə və vətənə qayıtmasına nail ola bilir. Həyatının həmin çətin dövrləri haqqında yazıçı ilk dəfə bütün açıqlığı ilə yalnız “Qanadı qırıq quş da uçarmış” (1989) bədii memuar-əsərində bəhs aça bilmişdir. Bununla belə, mülayimləşmə dövründə S.Vəliyev “Ərəb hekayələri” səpkisində Şərq ölkələrində gördüyü hadisə və süjetlərdən bəhs edən bir sıra hekayələr (“Əncir ağacı”, “Neysan yağışı”, “Nil suyu”, “Bir salxım üzüm”, “Dağılmış yurd” və s.) qələmə almışdır. “Əncir ağacı” kitabında (1959) dərc olunan həmin əsərlərlə
31
yanaşı, kitabda yazıçının “İtaliya- Misir” xatirə oçerki də dərc olunmuşdur. “Yazıçı Böyük Vətən müharibəsində şahidi olduğu hadisələrin xarakterik cəhətlərini seçməyi bacarmış və onu lakonik surətdə qələmə almışdır. Biz burda müharibə tufanı nəticəsində uzaq ölkələrə - İtaliyaya, Afrikaya gedib düşmüş sovet adamlarının taleyi və onların vətənpərvərliyi və qəhrəmanlığı ilə tanış oluruq. Xatirə oxucuların böyük rəğbətini qazanmış və “Literaturnaya qazeta” xatirə haqqında “Oxuyun maraqlıdır” başlığı altında “Mübarizə yolu” adlı məqalə çap etmişdir” (5, s. 255) Lakin daha böyük “tufanlar” Süleyman Vəliyevi vətəndə gözləyirmiş. Bu barədə də oxucular sonralar “Qanadı qırıq quş da uçarmış” əsərində xəbər tutacaqdılar. “Süleyman 1946-cı ilin 10 oktyabrında Çelyabinskdən Bakıya qatara bilet alır. Lakin yemək pulu olmadığından o, Moskvada biletini satıb çörək almalı olur. Bakıya isə qatarların tamburunda gecələr biletsiz qayıdır. Beş günə Bakıya çatan Süleyman, Ramanaya – evlərinə gedir. Həmin gün öyrənir ki, 1943-cü ildə atası və anası aclıqdan vəfat ediblər. Kənddəki evlərində başqa adamlar yaşayır”. Böyük şair Səməd Vurğunun bilavasitə müdaxiləsi ilə S.Vəliyevə Bakıda mərkəzdə Tolstoy küçəsində ev verilir. «İnqilab və mədəniyyət» jurnalında ədəbi işçi düzəlir. Lakin 1948-ci ildə başlanan növbəti repressiya dalğası keçmiş hərbi əsirlərlərdən də yan ötmür. S.Vəliyevi də istintaqa cəlb edir və jurnaldakı işindən çıxarırlar. Məxfi siyasi orqanlar ona əməkdaşlıq və Səməd Vurğunun «millətçiliyi»nə qarşı gizli işləmək təklif edirlər. Xarakter etibarilə mərd və əqidəli insan olan Süleyman Vəliyev belə bir alçaldıcı əməkdaşlıqdan imtina edir. Səməd Vurğun daim onun xeyirxahı olmuş, əsgərlikdə və müharibədə olanda ədəbiyyat fondu ata-anasına yardım etmiş, ata- anası vəfat edəndən sonra Süleymanın kiçik qardaşı Murtuzu Suvorovçular məktəbinə də Səməd Vurğun düzəltmişdi. Məhz taleyin istehzasıdır ki, 1949-cu ilin yayında Sibirin Lena çayı sahillərindəki qızıl mədənlərinin paytaxtı olan Bodaybo şəhərinə sürgün edilən yazıçı Sibir soyuğunda özünü mənəvi cəhətdən Bakıdan da yaxşı hiss etmişdir. Gizli sorğu-suallardan, mənəvi alçaldılmalardan qurtulan S.Vəliyev taleyin onun üçün hazırladığı imtahanlardan mərd-mərdanə çıxırdı. Bu sırada ailəsi də ona dayaq idi. Həbs olunan il yenicə ailə həyatı qurmuş ədibin həyat yoldaşı Asya bir neçə ay sonra yanına gəlir. 1950-ci ildə oğlu Seyran, 1953-cü ildə isə qızı Leyla dünyaya göz açır. Zamanın ziddiyyətlərindən, eniş və yoxuşlarından keçən həyat yolunda ədəbiyyat həmişə Süleyman Vəliyev üçün bir talisman rolunu oynamışdır. Hələ 1939-cu ildə Qərbi Ukraynada hərbi xidmətdə ikən cavan yazıçı bura görüşə gəlmiş görkəmli rus yazıçısı Aleksey Tolstoyla Lvov Yazıçılar İttifaqında elə əsgər geyimində tanış olmuşdu. N.Ostrovskinin ev muzeyinə baş çəkən S.Vəliyev həmçinin Ukrayna yazıçıları Oleksa Desnyak, Paiç Petro, Vanda Vasilevskaya ilə də tanış ola bilmişdi. Yazıçının hərbi xidmətdən qayıtdığı 1940-cı ilin oktyabrında isə o, xalq şairi S.Vurğunun köməyi ilə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının Hərbi vətənpərvərlik şöbəsinin müdiri təyin olunmuşdu. Müharibədən sonra Çelyabinskdə sink zavodundan qurtulub, vətənə dönməsində də yazıçı L.Tatyaniçeva köməyinə çatmışdı. Sibirdə də xeyirxah adamlar az deyildi, onlara minnətdar olaraq yazıçı qələmini dincə qoymurdu. 1953-cü ildə İ.Stalinin ölümündən sonra ölkənin həbs və sürgün düşərgələrində nahaq yerə cəza çəkən milyonlarla insanlar sırasında azad nəfəs alıb Vətənə tələsənlərdən biri də Süleyman Vəliyev idi. Bu zaman Sovet yazıçıları İttifaqının İrkutsk bölməsinə, sonradan SSRİ Yazıçılar İttifaqının uzun müddət (1977-1989) sədri olmuş Georgi Markov rəhbərlik edirdi. S.Vəliyevlə G.Markov arasında ömürlərinin sonunacan davam edən dostluq münasibətləri yaranır. Az müddət İrkutskda çalışıb, oçerklər yazan S.Vəliyev Yazıçılar İttifaqının İrkutsk bölməsinin yardımı ilə 1955-ci ildə ailəsi ilə birgə Bakıya qayıdır. Yazıçıya dərhal mərkəzdə, Nizami küçəsində mənzil verilsə də, fəaliyyəti müəyyən müəmma altında qalırdı. Çünki Süleyman Vəliyev rəsmən repressə olunmuşlar siyahısında yox idi, “reabilitə olunma”sına da ehtiyac yox idi. Qismən Mircəfər Bağırovun məhkəməsində adının S.Vurğuna qarşı ittihamlardan imtina etməsində çəkilməsinə görə 1956-cı ildən yazıçıya yaradıcılıq sərbəstliyi və tam fəaliyyətə icazə verilir. Süleyman Vəliyev sovet dövrünün yazıçısı olsa da, zəmanəsinin ideologiyasını bölüşsə də, Vətəninə sadiq, doğma Azərbaycan torpağına dərindən bağlı sənətkardır. Azərbaycan həyatının
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|