Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
34
UOT 82.0:894.362 ŞAMİL SALMANOVUN ƏDƏBİ-NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİNDƏ ƏNƏNƏ VƏ NOVATORLUQ ZEYNALOVA RƏQSANƏ HİDAYƏT qızı Sumqayıt Dövlət Universiteti, dissertant e-mayl: rqsan@mail.ru Açar sözlər: novatorluq, sərbəst şeir, bədii yaradıcılıq, ədəbi tənqid, sosialist realizmi
Şamil Salmanovun ədəbiyyatda ənənə və novatorluqla bağlı tədqiqatlarının bir hissəsi XX əsrin 20-30-cu illərini əhatə edir. Bu dövrün ədəbi prosesinin diqqətdə saxlamaq zəruri və sovet ədəbiyyatının metodoloji mövqeyini müəyyənləşdirmək baxımından maraqlıdır. Cəmiyyətin yeni siyasi-ideoloji əsaslar üzərində qurulması ədəbiyyat və incəsənətin də qarşısına mühüm vəzifələr çıxarmışdı. Söz sənəti ictimai gerçəkliyin reallıqlarını əks etdirmək prosesinə qoşulmuşdu. Marksist estetikanın formalaşması ənənə və novatorluğa yeni, fərqli münasibətin ortaya çıxması ilə müşayiət olunurdu: Bir sözlə, 20-ci illərdə yeni cəmiyyətin sürətli təşəkkül prosesi gedir, sosialist şüarları xalq gerçəkliyinə ən dərin və güclü bir şəkildə nüfuz edirdi. Bütün bunlar öz növbəsində cəmiyyətin yeni bədii görüşlərinin, yeni estetik idealının formalaşmasına da əhəmiyyətli təsir göstərmiş olurdu. Həyatın yenilik hərəkatı bədii yaradıcılıqda ənənə və novatorluq məsələsinin aktual bir yaradıcılıq məsələsi olaraq meydana çıxması üçün əsas yaradırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bədii yaradıcılıqdakı yenilik və müasirlik düşüncəsi ilk öncə ədəbi tənqiddə dərk olunur, ədəbi-nəzəri fikir yeni yaranan əsərlərdə ədəbi ənənənin davamını müəyyənləşdirməklə yanaşı, fəlsəfi ümumiləşdirmələrlə ənənə və novatorluğun fəlsəfəsini aşkara çıxarırdı. Məlumdur ki, 20-ci illərdə Azərbaycanda gedən ənənə və novatorluq mübahisələrində Türkiyədən gələn və Azərbaycanın müxtəlif təhsil ocaqlarında, mətbuat orqanlarında fəaliyyət göstərən yazıçı və alimlər yaxından iştirak edirdi. Yeni əsrin ilk onilliklərində onların ədəbi mühitə təsirini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Səbribəyzadə Xalid Xürrəm, Xəlil Fikrət, İsmayıl Hikmət, Məhəmmədəli Eyni, Bəkir Çobanzadə və başqalarının ədəbiyyat və sənət görüşləri marksist estetikasının prinsipləri ilə üst-üstə düşmürdü. Şamil Salmanov həmin ədəbi şəxsiyyətlərin 20-ci illər ədəbi prosesindəki iştirakını müsbət hal kimi qiymətləndirirdi. Lakin İ.Hikmətin Füzuli sənətinə münasibətində Ş.Salmanovun mövqeyini bir qədər mübahisəli hesab edirik. İ.Hikmət yazırdı: “Füzulinin bütün nəşidləri, qəlbi bir fəryaddır...” Füzuli eşqin hər növünü dadmış, hər növündən zövqünü almış aşıqdır” [1, s. 45]. Şübhəsiz ki, bu fikirdə heç bir ziddiyyətli, aydın olmayan cəhət yoxdur. Lakin Şamil Salmanov İsmayıl Hikmətin mövqeyi ilə razılaşmır, onun mülahizələrini subyektiv mənbənin inikası kimi qiymətləndirir, burada poeziyanın idraki-estetik təsirini zövqlə məhdudlaşdırır, Füzuli lirikasında ictimai-fəlsəfi mündəricənin, onun zəmanəyə münasibətinin kölgədə qaldığı iddia olunur. Əslində, İsmayıl Hikmət bütün bunların heç birini inkar etmir, sadəcə olaraq, şairin yaradıcılığında ilahi eşqin istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Şamil Salmanov onun fikirlərinə marksist sənət mövqeyindən yanaşdığına görə əslində özü subyektiv mülahizələr ifadə edir ki, müasir ədəbiyyatşünaslıq mövqeyindən onun fikirlərini təsdiq etmək çətindir. O, fikirlərini belə yekunlaşdırır: “İsmayıl Hikmətin, Füzuli haqqındakı fikirləri elə bir dövrdə meydana çıxmışdı ki, bu zaman yeni Azərbaycan şeiri, onun ideya-estetik prinsipləri yeni meydana çıxırdı. Belə bir mərhələdə bədii irsi, xüsusilə, Füzuli kimi qüdrətli bir sənətkarın Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 1 2017
35
yaradıcılığını şərh edərkən müasirlik mövqeyindən çıxış etməyən sənətkarın həqiqi böyüklüyünü şərtləndirən səbəbləri araşdırmağın prinsipial əhəmiyyəti var” [2, s. 41]. Marksist estetika həm klassik, həm də müasir ədəbi irsə sinfi nöqteyi-nəzərdən yanaşır, romantik poeziyamızdakı sufi sənətə, ilahi eşqə də bu prizmadan qiymət verir, sənətdən, ədəbiyyatdan ictimai mündəricə tələb edirdi. Tənqidçi həmin mövqeyə uyğun olaraq, M.Füzuli sənətinə 20-ci illərdəki “Mədəni inqilab” mövqeyindən yanaşırdı. Şamil Salmanov sosialist realizmi sənətinin məhdud cəhətlərini də görür, bu sahədə vulqar sosioloji və nihilist mövqeləri kəskin tənqid edirdi. Bunun başlıca səbəbini o, 20-ci illərdə tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsində vahid konsepsiyanın olmaması ilə əlaqələndirir, marksist fəlsəfənin bir sıra müddəalarının qeyri-şərtsiz olaraq ədəbiyyatda, sənətdə təkrar olunmasını tələb etməyi məqbul hesab etmirdi. Klassik ədəbi irsə münasibətdə tənqidçi iki mövqeyə öz münasibətini açıq ifadə etməyi zəruri hesab edirdi. Birincisi, tənqidin idealist estetik mövqedən çıxış etməsi, ikincisi, klassik irsə ifrat sosioloji tələblər mövqeyindən yanaşılması. Hər iki mövqeyə Şamil Salmanov tənqidi mövqedən yanaşır, obyektiv-tarixilik prinsipindən qiymət verməyə çalışırdı. Ancaq onun Azərbaycan romantik poeziyasını marksist estetika mövqeyindən deyil, ümumtürk ədəbiyyatı kontekstindən araşdıran İsmayıl Hikməti və onun həmfikirlərini “idealist estetika” mövqeyindən təhlil etməsini qəbul etmək mümkün deyildir. İ.Hikmət klassik poeziyanı sufi, ilahi eşq mövqeyindən dəyərləndirir, M.Füzuli yaradıcılığına da bu mövqedən qiymət verirdi. Şamil Salmanov bunu Şərq şeirinin canlı həyatda əlaqəsini şübhə altına almaq, onun fəlsəfi əsasını təsəvvüfdən ibarət hesab etmək kimi qiymətləndirirdi. Şamil Salmanovun İ.Hikmətin “Füzulinin ürəyi də əməllərdən ziyadə ələmlərlə bəslənir. O dodaqlarda günəşlənən xəndələrdən ziyadə gözlərdə titrəyən giryələrdən şad olur” [2, s. 43] - fikrinə irad bildirməsi də yerinə düşmür. Göründüyü kimi, İ.Hikmətin dərin elmi təhlil mövqeyindən M.Füzuli sənətinə verdiyi qiymət tənqidçi tərəfindən düzgün şərh olunmur, sənət və ədəbiyyat məsələləri, bədii yaradıcılıqda ənənə və novatorluq marksist sənət mövqeyindən qiymətləndirilirdi. Şamil Salmanov ənənə və novatorluğa müasir qiymət verməyə çalışan mövqeni “axtarış tənqidi” kimi səciyyələndirir, bədii ədəbiyyat haqqında marksist konsepsiyasının formalaşmasında onun rolunu şərh etməyə cəhd edirdi. Bu cəhətdən M.Quliyev, Ə.Nazim, H.Zeynallı, M.Ələkbərli, A.Musaxanlı, M.Rəfili, M.Arif, H.Mehdi kimi tənqidçi və ədəbiyyatşünasların rolunu xüsusi qeyd edərək, yeni tipli ədəbiyyatın ədəbi-nəzəri fikrin formalaşmasındakı xidmətlərini lazımınca qiymətləndirirdi. O, xüsusən, Ə.Nazimin ənənə və novatorluq problemi ilə bağlı olan “Yeni həyat və yeni ədəbiyyat” məqaləsi üzərində dayanır. Yeni ədəbiyyat necə olmalıdır? onun məqsədi nədən ibarətdir?” – sualına Əli Nazimin sənətin yeni həyatın nə demək olduğunu dərk etməsi kimi qiymətləndirilməsini düzgün hesab etmək olar. Həyatdakı yeniliyin ədəbiyyata gətirilməsi bu gün də aktual bir məsələ kimi qaldığı üçün bu mübahisələrə yenidən qayıtmağa ehtiyac vardır. Bunu da qeyd edək ki, Şamil Salmanov ənənə və novatorluq məsələsində sosrealist ədəbiyyatın məlum standartlarını heç də məqbul hesab etmir, xüsusən, klassik ədəbiyyata münasibətdə inqilabi ədəbiyyatın ifrat tələblərini nihilist mövqe kimi dəyərləndirirdi. Bədii yaradıcılıqda ənənə və novatorluq probleminə münasibətdə Şamil Salmanov ancaq poetik irsimizin təhlili ilə işi bitmiş hesab etmir, eyni zamanda, nəsr və dramaturgiya yaradıcılığında da məsələnin izahını və şərhini zəruri bir vəzifə kimi qarşıya qoyurdu. O, müasirlik kateqoriyasını gerçəkliyin bədii inikası kimi dəyərləndirir, yeni ictimai və mənəvi gerçəkliyi dərk etmək kimi qəbul edirdi. Bu cəhətdən 60-cı illər Azərbaycan roman yaradıcılığını xüsusi qeyd edərək, H.Mehdi, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, İ.Şıxlı nəsrinin müasir həyatımızla bağlı olduğunu, eyni zamanda, ədəbi ənənələrdən qaynaqlandığını qətiyyətlə bildirirdi. Şamil Salmanov novator poeziya haqqındakı ədəbi konsepsiyasını daha çox R.Rza yaradıcılığı ətrafındakı məqalələrində daha aydın ifadə etməyə imkan tapmışdır. Ümumiyyətlə, novator poeziyanın məzmunu, poetik məqamı, forması həmişə ədəbi tənqidin diqqət mərkəzində Zeynalova R.H. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|