Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
38
UOT 894.341
DÜNYADA İNSANLIĞIN FACİƏSİ
Sumqayıt Dövlət Universiteti,müəllim e-mail:sdu.elmixeberler@mail.ru Açar sözlər: cəmiyyət, qloballaşma, şəxsiyyət, əfsanə, təhlükə, xarakter
İnsan haqqında təlimlər dünyanın elmi-fəlsəfi dərki, cəmiyyətin gerçək durumu və gələcək taleyi, inkişafı barədə bütöv tədqiqatlar metodologiyasından ibarətdir. Dünya elminin, fəlsəfi biliklərin tarixi aydın göstərir ki, insan problemi ta qədimdən diqqət mərkəzində olmuş, bir tərəfdən insanın idealist, mücərrəd mənəvi xüsusiyyətlərini, digər tərəfdən isə onun təbii-bioloji tərəflərini öyrənən ardıcıl tədqiqatlar obyektinə çevrilmişdir. Bədii söz sənəti həmişə insanı, onun dəyişən, yeniləşən xarakterini ardıcıl olaraq izləyir, təsvir edir. Formalaşmış ənənəvi xüsusiyyətlərin, dini-ideoaloji amillərin, təhsil-tərbiyə sisteminin, siyasi qurum və texniki gəlişmələrin doğurduğu ziddiyyətlər fonunda dəyişən insanın xarakterik cəhətlərinin bədii boyalarla üzə çıxarılması olduqca böyük əhəmiyyət daşıyır. Əski çağlardan gələn ümumi xüsusiyyətlərlə yanaşı, qazanılan yeni fərdi keyfiyyət və çatışmazlıqların nədən ibarət olması, nədən doğması suallarını bədii təsvirlərlə canlandırmaqla ədəbiyyat insanda yeni baxışı formalaşdırır və onun yeni xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir. İnsanın insana, cəmiyyətə münasibətindəki ziddiyyətlərin onun həyatı, yaşantısı, mənəvi- intellektual qabiliyyətləri ilə əlaqəli cəhətlərinin görünməsi, təhlillərdən keçirilməsi müasir sənətin əsas və vacib problemlərindəndir. İnsan taleyi məsələsi təhlillərdə yalnız fərd olaraq deyil, həm də cəmiyyət, dünya, hətta kainatla birlikdə götürülür. Çünki insanın taleyi ilə bağlı yaxşı və pis cəhətlər, təhlükələr indi daha çox dünyəvi xarakter daşıyır. Ona görə də insan problemi indi ən mühüm ciddi dünyəvi-qlobal problemə çevrilmişdir. Bu səbəbdən də ona müasir fəlsəfədə qlobal problemlər toplusu kimi yanaşılır ki, bu da bəşəriyyətin və insanlığın ən aktual məsələsi kimi onun mühüm yer tutduğunu göstərir. Zaman həyatın və şüurun, varlığın və təfəkkürün prinsip və normalarını dəyişdirmiş, insanın görmə və analama qabiliyyətini xeyli dərəcədə pisləşdirmişdir. Bu da öz növbəsində insanla dünyanın ünsiyyətini öz təbii məcrasından çıxarmışdır. Həmin prosesin bütün ağrı və iztirabları insanın acı taleyindı özünü göstərməkdədir; həyat günbəgün öz nəşəsini itirir, şüur kütləşir, duyğular kobudlaşır, zövqlər eybəcərləşir, əxlaq pozulur, insanla insan, insanla dünya bir-biirndən özgələşir və yadlaşır. Bu isə ümumbəşəri fəlakətin qapını döyməsindən xəbər verir. Dünya şöhrətli qırğız yazıçısı Ç.Aytmatov son romanı olan “Əbədi gəlin”də (“Dağlar çökəndə”) SSRİ dağıldıqdan sonra qloballaşma və onun ortaya çıxardığı problemlərdən bəhs edir. Əsər haqqında tənqidçi Ahmet Sarıgül yazır: “Yeni kitabı olan “Əbədi gəlin”də yeni dünyanın yenilənmiş problemlərini ortaya qoyur: Ç.Aytmatov: yaşayan və yaşanan dünyanın ən böyük problemi olan qloballaşma, mənəvi zəiflik, “hər şeyi satışa çıxaran insanlıq” dramını göz önündə canlandırır” [3]. SSRİ-nin dağılması, respublikaların müstəqil olması eyni zamanda bir sıra problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Bazar iqtisadiyyatına keçidi bəzi insanlar qəbul edə bilmir, köhnə ideologiyadan uzaqlaşmaq hələ çətindir. Gənclərin çoxu işsizlikdən əziyyət çəkir və s. Digər respublikalarda olduğu kimi, Qırğızıstanda da belə problemlərlə qarşılaşırdılar. Əsərin qəhrəmanı Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 1 2017
39
Arsen Samançin məhz belə dövrdə yaşayır, amma toplumdan fərqli olaraq o, müstəqil jurnalistdir, cəmiyyətdə fərqlənən və hörmət edilən simadır. Bu romanda da Aytmatovsayağı üslub oxucunu valeh edir. Ədib iki paralel yaradır, oxucunu maraq və həyəcanla qoyaraq əsəri sanki birnəfəsə oxumağa sövq edir. İki paralel: gözdən iraq, əlçatmaz Pamir dağlarında qar parslarının (bəbir) məhəbbəti və qırğız çöllərində iki insanın qarşılıqsız sevgisi. Romanda üç əhvalatla qarşılaşırıq: birincisi, yaşlanaraq sürüdən qovulmuş, dişisi əlindən alınmış qar parsı Jaarbasın hekayəsi, onunla paralel isə Arsen Samançin. Əsərin sonuna qədər bu paralel davam edir. İkinci hekayə mifologiyadan gələn “Əbədi gəlin” əfsanəsidir. Əfsanənin qəhrəmanı ilə Eles arasında paralellər var. Üçüncü hekayə isə romana epiloq əvəzi yazılmış və İkinci Dünya müharibəsində bir əsgərin başına gələn hadisələrdir. Əvvəlinci iki əhvalat bir-biri ilə bağlı olduğu halda, üçüncü əhvalat sanki əsərə aid deyil. Lakin ideya, qarşıya qoyulan məqsəd hər üç əhvalatda öz təsdiqini tapır. Arsen Samançin müstəqil müxbirdir. Bir sıra qəzet, jurnallarda vaxtaşırı məqalələrlə çıxış edir və tanınırdı. Amma daxili tənhalıq onu sıxır və rahatlıq tapa bilmirdi. Daxili tənhalıq, özü ilə söhbət, ətrafındakıları mənəvi saflığa, xeyirxahlığa çağırmaq – bu xüsusiyyətlər Avdi kimi, Filofey kimi, Arsendə də var. Daxili tənhalıq bu obrazları uçuruma yuvarlamır, əksinə, ətrafındakılara təsir etmək, onları düz yola gətirmək üçün onlar daxilən zəngin və cəsarətlidirlər. “Sevmək və öldürmək! Bu necə olur? Məzarda belə unutmayacağam, bağışlamayacağam!” Aydanadan ayrılandan sonra bu fikirlər Arsenə rahatlıq vermir, daim beynində təkrarlanırdı. Arsen aşiq olduğu Aydananı opera səhnəsində görmək istəyir və arzu edirdi ki, yazacağı “Əbədi gəlin” operasında o çıxış etsin. Lakin Aydana səsli-küylü restoran həyatına, pop musiqisinə və var-dövlətə üstünlük verərək Arseni yox, Ertaş Kurçalovu seçmişdir. İlk ailə həyatının azömürlü olması, indi də Aydananın onun məhəbbətini cavabsız qoyması Arseni uçurum qarşısında qoymuşdu. Ya bu uçuruma yuvarlanmalı, məhv olmalı, ya da həyatını davam etməli idi. Ertaşı öldürməyi düşünsə də, bunu ürəkdən arzulamırdı. Ertaş və onun kimilər indi zamanın nəbzini tutub şad-xürrəm yaşayırdılar. Arsen üçün mənəviyyatsızlıq ölümə bərabərdir. Ertaş onsuz da mənən ölü olanlardan idi. Onu qətlə yetirib qatil olmağa isə dəyməzdi. Belə bir vaxtda əmisinin onu kəndə çağırması, ərəb qonaqlarına tərcüməçilik etməsi şəhərdəki fəlakətdən Arseni uzaqlaşdırsa da, bu hələ başlanğıc idi. Fəlsəfədə insan, onun şəxsiyyətini öyrənməklə bağlı min illərdir ki, maraqlı fikirlər söylənir. “Özünü dərk et” kəlamı tarixdə Sokratın adı ilə bağlıdır. Tarixi qənaətlərə görə Sokrat insan fəlsəfəsini genişlikdən konkretliyə yönəldərək əxlaqi-etik fəlsəfəyə çevirmiş, insan qəlbinin mənəvi-ruhi aləminə yönəltmişdir. Sokrat insanın mənəvi aləminə qiymət verir, onun eşqini, sevgisini, həyata həvəsini əsas götürürdü. Insanın ruhunu (mənəvi anlamda) materiya ilə ideyalar aləmi arasında təsəvvür edirdi. Demokrit də, Platon da mənəvi aləmə böyük önəm verirdilər. İnsan həm hadisələrin təbii əlaqəsinə qoşulur, həm də bioloji (biofiziki, biokimyəvi, fizioloji) qanunauyğunluqlara tabedir, insan şüuru psixoloji və şəxsiyyət səviyyəsində spesifik qanunauyğunluqları olan sosial varlığa çevrilmişdir. Insan fiziki, morfoloji orqanizm kimi kainatda materiyanın ən yüksək mütəşəkkil formasıdır. Deməli, insan bütövlükdə bioloji, sosial və psixi- mənəvi ölçülərin təşkil etdiyi tamlıqdır [2, 328]. İnsan mahiyyətinin açıqlanmasında, onun min bir rəngə çalan fərqli xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasında bədii ədəbiyyat özünəməxsus fərdi cəhətləri ilə həmişə böyük, qlobal, fəlsəfi-psixloji tədqiqatlar üçün geniş imkanlar yaratmışdır. “Şəxsiyyət məzmununa görə olduqca zəngin anlayış olub, özündə insanın təkcə ümumi və xüsusi əlamətlərini deyil, həm də nadir, unikal xassələrini də əks etdirir. Insanı şəxsiyyət edən, şübhəsiz sosial fərdilik, daha dəqiq desək, insan üçün xarakterik olan sosial keyfiyyətlər, onun sosial spesifikasıdır. Şəxsiyyət anlayışına, adətən, fərdin təbii-fərdi xarakteristikasını daxil etmirlər. İnsanın sosial fərdiyyəti boş yerdə və təkcə bioloji şərtlər əsasında yaranmır. Insan konkret tarixi zamanda və sosial məkanda, praktik fəaliyyət və tərbiyə prosesində formalaşır. Ona görə də sosial Alıyeva A.A. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|