Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi yeniliyi
- Tətbiqi əhəmiyyəti
32
mətnli təcəssümünün yoxluğu onların fərdi müəllif baxışları sistemində yoxluğu kimi təfsir edilməməlidir (hətta əgər söhbət, bu peşənin ən istedadlı və orijinal nümayəndələri haqqında getmirsə). Nəhayət, əgər tənqidin spesifik məsələlərini sosial-mədəni institut baxımından təhlil etsək, eləcə də estetika və ədəbi tənqidin estetik komponentlərinin bərabərsizliyini nəzərə alsaq, o zaman məntiqi olaraq düşünmək olar ki, prosesin xüsusi üsulları tənqidi mətn çərçivəsində nəzəriyyənin qeyri- ənənəvi təqdimat formalarına malikdir. Beləliklə, ilk baxışdan fərdi məsələnin öyrənilməsi, tənqid nəzəriyyəsində müxtəlif oxunuşların tam bir kompleksini aydınlaşdırmaq tələbi ilə diktə edilir. Perspektiv məsələ tənqidi sistemin bütün komponentləri arasında münasibətlərin və qarşılıqlı əlaqənin xarakterini müəyyən etməkdən ibarətdir. Lakin bunun üçün onları öncə eyniləşdirmək lazımdır. Tənqidi əsərdə fəlsəfi-estetik komponentin atribusiyası məsələsi bir neçə aspektdə öyrənilməlidir: tərkibinə görə həmcins olmayan mətndən lazımi elementlərin ayrılması və seçilməsi üçün əsaslar tapmaq; estetik materialın mümkün forma və üsullarını müəyyən etmək; müəllifin seçiminə təsir edən amilləri müəyyən etmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl, estetik problemin aşkarlanması prinsiplərinə aydınlıq gətirmək tələb olunur. Burada da, ilkin olaraq bir neçə metodoloji istiqamət vardır. Estetika – fəlsəfə elminin bir sahəsidir. O gerçəkliyin bütün sahələrində, o cümlədən incəsənətdə, ətraf dünyanın ifadəli formalarının subyekt tərəfindən hissiyyatlı qavramasında universaliyaların aşkarlanmasına yönləndirilmişdir. M.F.Ovsyannikov vurğulayır ki, estetik fikrin atributiv xassəsi və qeyd edən xüsusiyyəti, məhz ondan ibarətdir ki, “...hər zaman fəlsəfi ümumiləşdirmə olmalıdır və yalnız bu mənada öz spesifikliyini qoruyub saxlayır...”
[10, 8]. Lakin, fəlsəfi rəy və nəticələrin estetik təbiətinə baxmayaraq, müasir nəzəriyyəçilər xəbərdarlıq edirlər ki, “...onların mənbəyi, sırf spekulyativ düşüncə deyil. Estetik mülahizələr müxtəlif dövrlərin bədii təcrübəsinin ətraflı təhlili, kübar və kütləvi bədii zövqlərin təkamülünün vektoru və səbəblərinin dərk edilməsi, incəsənət ustalarının öz yaradıcı proseslərinin müşahidəsi əsasında, düzgünlük əldə edirlər...” [8, 8-9]. Bizim mövzumuzun aspektində olduqca vacib məqamlardan biri də odur ki, “...estetik fikir, adekvat nəzəri formada hər zaman ifadə olunmur. O, müxtəlif formalarda kodlaşdırıla bilər: yaradıcılıq prinsiplərində, incəsənətşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq konsepsiyalarında öz ifadəsini tapa bilər...”
[11, 8]. Beləliklə, növbəti şərtlərlə iddia etmək mümkündür ki, hazırkı konkret halda, tənqidçi öz estetika qanunlarını əsaslandırır və ya onun ayrı-ayrı elementlərini postulat kimi qəbul edir. Müəllif öz fikrini belə tamamlayır ki, ümumiləşdirən xarakter, ümumilik, konstantlıq, təkrarlıq və bədii təcrübəyə əsaslanan sübutluluq – tənqidi mətndə fəlsəfi-estetik problematikanın atributiv əlamətləridir. Tənqidçi, bir qayda olaraq, öz prioritet məqsədi qismində estetik proqramın istehsalı barədə düşünmür. Nəzəri baza tənqidçiyə konkret məsələlərin həlli – meyarlar, dəlillər, polemika göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi üçün lazımdır. Bundan başqa, onun auditoriyası – kütləvi, qeyri- peşəkar oxucudur və bütövlükdə ictimai fikirdir. Belə ki, oxucunun təklif edilən təfsirlərin və qiymətləndirmələrin həqiqiliyinə və əsaslandırılmasına inandırmaq vacibdir. Bu səbəbdən o, həmin funksiyalara materialın, o cümlədən estetik materialın təsvir edilməsinin adekvat forma və üsullarını aşkarlamağa cəhd edir. Estetik problematikanın nə qədər aşkar və məqsədyönlü təqdim edilməsindən asılı olaraq, onun mətn reprezentasiyasınının növbəti üsullarını qeyd etmək olar: Eksplisit, İmplisit, İstinad və
öz ümumi estetik mövqelərini oxuyuculara konkret misallarla da aydın şəkildə izah edə bilər. Məsələn, M.Y.Saltıkov Alfred Müssenin poemasına (1864) aid resenziyada İ.S.Turgenevdən geniş sitat gətirir ki, burada yaz axşamının möhtəşəm mənzərəsinə və poetik gözəlliyinə baxmayaraq, bu poetik tablo heç bir xüsusiyyətində həqiqətə zidd deyil. Bunun ardınca isə, həmin axşamın, “müşahidəçi, qeyri-şair birisi”nin tərtib edə biləcəyi, “kasad formulyar siyahı”dan ibarət olan quru, protokol şəklində təsviri verilir. Bununla tənqidçi özünün iki estetik prinsipini əyani şəkildə nümayiş etdirir. İlk olaraq yazıçı elmi və bədii mətnləri o əsasla bir-birindən ayırır ki, incəsənətdə, Ədəbi-tənqidi mətndə estetik problematikanın fəaliyyətinin spesifikası
33
dünyanın bütöv, vahid obrazlı, hissiyatlı və müəllif subyektivliyi ilə zənginləşdirilmiş mənzərəsi yaradılır. İkincisi, həmin məqalədə bəyan etdiyi növbəti tezisi təsdiqləyir: “...poeziya özü-özlüyündə
Beləliklə, ədəbi tənqiddə fəlsəfi-estetik problematika funksional olaraq, qismən məhz estetik problematika ilə uyğun gəlir: o incəsənətin mahiyyəti və universal qanunları haqqında biliklərin sistemləşdirilməsinin üsuludur və incəsənətşünaslıq (bu terminin geniş mənasında) refleksiyasının nəzəri fundamenti rolunda çıxış edir. Eyni zamanda tənqidi mətnin fəlsəfi-estetik komponenti, tənqidin, sosiomədəni institut və mənəvi-yaradıcı fəaliyyət kimi “şəcərə” xüsusiyyətlərindən irəli gələn öz spesifikasına malikdir. Rəsmi səviyyədə bu estetik məlumatların reprezentasiyasının özünəməxsus üsullarında, məzmun səviyyəsində – materialın həcmində və müəllifin açıq ifadə edilmiş estetik tərcihlərində, struktur səviyyəsində – nəzəriyyənin və qiymətləndirici - interpretasiya fraqmentlərinin mətnli nisbətində, funksional səviyyədə – praqmatik yönləndirmədə və estetik təsəvvürlərin və kateqoriyaların əməliyyatlı təsirli xarakterində özünü büruzə verir. Sonda tədqiqatçı belə qənaətə gəlir ki, ayrıca terminoloji anlayışın daxil edilməsi üçün kifayət qədər əsas var. Həmin anlayış ədəbi tənqidin bir mətn kimi problem sahəsi çərçivəsində spesifik fəaliyyət göstərən və onun bədiilik konsepsiyasının məzmunca açıqlanmasına və qiymətləndirmə prinsiplərinin praktiki operativ reallaşmasına şərait yaradan ümumi estetik kateqoriyaların mənalarının bütün kontinuumunu bütövlükdə qeyd etməlidir. Güman edilir ki, bu halda ədəbi tənqidin estetika ilə bir elm kimi həm də onun ayrı-ayrı hissələri ilə uyğun gəlməyən fəlsəfi-estetik diskurs anlayışı istifadə edilə bilər.
estetik problematika ilə uyğun gəlməsi, tənqidin əsas funksiyasının izahı, estetik problematikanın mətn reprezentasiyasınının üsulları, konkret olaraq dahi şəxslərin və onların estetik doktrinalarının dərinliyi və konseptuallığına əsaslanan fikirlər geniş formada araşdırılmışdır. Məhşur rus tənqidçilərinin elmi işləri və məqalələrindən sitatlar, nümunələr gətirilmişdir. Məqalənin məqsədi ədəbi-tənqidin indi ümumiləşdirici funksiya daşıyıb, estetik problematikanın nə qədər aşkar və məqsədyönlü olmasını təqdim etməkdir.
mənbə hesab oluna bilər. ƏDƏBİYYAT 1. Belinski V.Q. Tam əsərlər toplusu: 13 cilddə. I c. M., 1953. s.585. 2. Brüxovetski V.S. Tənqid – təfəkkür və faəliyyət kimi // Rus ədəbiyyatı. 1984. № 4. s.70-84. 3. Brüxovetski V.S. Ədəbi tənqidin təbiəti, funksiyaları və metodu. Fil.e.d dis. avtoref. Kiyev, 1986, 28 s. 4. Berdyayev N.A. Rus klassikləri haqqında. M., 1993. 304 s. 5. Ədəbi ensiklopedik lüğət. M., 1987. 169 s. 6.
Ədəbiyyatşünaslıq terminləri. M.,1974. s.168-169. 7. Konovalov V.N. Ədəbi tənqid metodu // Ədəbi tənqid nəzəriyyəsi problemləri. M., 1980. s.134. 8. Krivtsun O.A. Estetika. M., 1998. s.8-9. 9.
Makaşin S.A. Saltıkov-Şşedrin 1850-1860-cı illərin kəsişməsində. Bioqrafiya. M., 1972. s.95 10. Ovsyannikov M.F. Estetik fikirin tarixi. 2-ci nəşr, təkrar işlənmiş və əlavə edilmiş. M., 1984. s.8 11. Ovsyannikov M.F. Estetik fikirin tarixi. 2-ci nəşr, təkrar işlənmiş və əlavə edilmiş. M., 1984. s.28. 12. Saltıkov-Şedrin M.Y. Əsərlər toplusu: 20 cilddə. V c. M., 1966. 457 s. 13. Solovyov Q.A. Gənc Belinskinin estetik ideyaları. M., 1986. s.178. 14. Solovyov V.S. İncəsənət fəlsəfəsi və ədəbi tənqid. M., 1991. s. 472-473. Kərimova V.S. Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|