Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
36
“ikili oyun” gedir. Gözləntinin təsdiqi və inkarı. Sənədli nəsrdə isə hadisələr və qəhrəmanlar mütləq halda sənin gözləntini təsdiqləyir. Sənədli nəsr bədiililiyinə görə bədii nəsrə, reallıq və üslub tərzinə görə isə publisistikaya bənzəyir. Bəs onda sənədli nəsri bədii nəsrdən və publisistikadan necə fərqləndirmək olar? Bədii nəsrdə yazıçı təxəyyülünün nəticəsi olan, zaman və cəmiyyəti özündə birləşdirən obrazlara müraciət edir. Qəhrəmanlarını da, azad surətdə, onu cəlb edən zamana və məkana, məqsədini açıqlaya biləcəyi hadisələrin mərkəzinə atma ixtiyarına malikdir. Lakin sənədli nəsrdə yazıçı təsvir etmək istədiyi şəxsiyyət və hadisələrlə bağlı real faktlardan kənara çıxa bilməz. Ə.Rəsulov “Türk sənədli-bədii nəsri” monoqrafiyasında qeyd edir: “ Türk tənqidçisi Ə.Camala görə, sənədli nəsrdə bədii obraz yoxdur deyə, o, obrazlılığı inkar edir. Lakin sənətkarlıq xüsusiyyətlərini aydınlaşdıranda görürük ki, sənədli nəsrdə obraz da var, obrazlılıq da. Ancaq bu obrazlar yazıçı təxəyyülünün məhsulu yox, mahiyyətcə real-ictimai xarakter daşıyır”. [3, 67] XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatında da, digər xalqların ədəbiyyatında olduğu kimi, sənədlər və faktlar əsasında yazılan əsərlərin sayı çoxalmaqdadır Lakin bu sahə ilə bağlı araşdırmaları və tədqiqatları çox azdır. M.S.Ordubadinin “Qanlı illər”, R.Hüseynovun “Cavidlər” və “Millətin zərrəsi”, Anarın “Sizsiz”, “Kərəm kimi”, “Həyatım ağrıyır”, “Gecə yarısında hadisə” kimi əsərləri bu qəbildəndir. Sabir Əhmədlinin “Yazılmayan yazı”, Əli Əmirlinin “Ağdamda nəyim qaldı”, Seyran Səxavətin “Qaçaqaç” avtobiqrafik romanlarında da sənədli nəsrə məxsus xüsusiyyətlər daha aydın müşahidə olunmaqdadır. Sənədli nəsrin inkişafına töhfələr verən Mustafa Çəmənlinin “Fred Asif” və “Mübariz” povestləri Qarabağ müharibəsinə həsr olunmuşdur. Yazıçı real şəxsiyyətləri və hadisələri dəqiqliklə verməyə çalışmışdır. Onun obrazların xarakterini açmaq üçün istifadə etdiyi faktlar, məkan, zaman və təbiətin dolğun təsviri əsərlərinin bədiiliyini gücləndirir. “Uydurulmayan” nəsrin nümunələri olan “Fred Asif” və “Mübariz” müəyyən dövrlərin tarixi hadisə və şəxsiyyətlərini polifonik müzakirəyə cəlb edir. M.Çəmənli “Fred Asif” adlı sənədli əsərini Ağdamda – İmarətin – Qarabağ xanlarının ailəvi sərdabələrinin yaxınlığında Yusif kişinin evində böyüyən on bir övladından biri olan Asif Məhərrəmovun şücaət dolu həyatına həsr etmişdir. Asif üçün uşaqlıqdan mənlik və şərəf, onu qorumaq ən dəyərli xüsisiyyətlərdən idi. Gələcəyin ona gətirəcəyi töhfələri səbirsizliklə gözlədiyi bir zaman o, “üst-stə çinlənmiş 25-likləri”, “dayı”sının olmaması səbəbilə, kənd ağsaqqallarının yoluna qoya biləcəkləri uşaq davasını (özgəsinin haqqını müdafiə etmişdi) cinayət, “xuliqanlıq” adlandırıb 2 il azadlıqdan məhrum edilir. Bu yalnız Asifin başına gəlmiş bir bəla deyildi. Müəllif bu faktı göstərməklə məhkəmə işçilərinin, ümumiyyətlə, vəzifə adamlarının səlahiyyətlərindən sui- istifadələrini ön plana gətirir. Pul üçün insanlıqlarını satan mənsəb sahiblərinin insan taleyilə oynamalarını tənqid edir. Təmizlik, saflıq dövrü kimi xalqın beyninə yeridilməyə çalışılsa da, sovet hakimiyyətinin də bu cür “günahlarla” hökm sürdüyünü, insan faktorunun nəzərə alınmamasını müəllif kiçik epizodlar vasitəsilə oxucuya çatdırmağa çalışır. “Fred Asif” əsərində təhkiyənin məkanı genişdir. Burada sosial həyat, sosial ədalət, insanın qəlbindəki həqiqətlər, insan problemi ön plana gətirilir. M.Çəmənli iki dəfə “türemşik” adı qazanmış “bəxti yeyin” cavanın, düşdüyü çətin və gərgin situasiyalarda əxlaqi keyfiyyətlərini itirmədiyini, mənən güclü olduğunu göstərir. Həqiqətən də, insanın əsl gücü imkanların sona çatdığı məqamlarda üzə çıxır. Yazıçı əsərdə müharibənin insan qəlbinə necə təsir etməsini bədii təsvirin mərkəzinə çəkir. Müharibə insanın içində olan pislikləri üzə çıxmağa şərait yaradan faktor kimi səciyyələndirilir. Lakin zülm və itkilərin şahidi Asif insanlığını unutmur və intiqam hissi ilə yanıb qana-qan deyən əsgərləri sakitləşdirməyə çalışırdı: “Biz ən ağır dəqiqələrdə alicənablığımızı, nəcibliyimizi unutmamalıyıq. İnsanın diri-diri başını kəsmək bizim dinimizdə, adətimizdə yoxdu. Allaha ağır gedər.” [4, 94]
37
Əsəri oxuyanda görürük ki, Fred Asif vətənpərvər olsa da, milliyyətçi, şovinist, qəddar deyildir. O, ermənilərin böyükdən-kiçiyə namərd olduğuna, insan xislətindən çıxdıqlarına inanmırdı. İşgəncə, faciə törətmiş xalqa qarşı belə törədilə biləcək qəddarlıq və işgəncənin əleyhinə idi. Fred Asifin özünəməxsus insanlıq kodeksi var idi. Hər döyüşdən öncə yoldaşlarına xatırladırdı: “Eşidəm-biləm, əsir düşmüş bir adama işgəncə vermisiniz, incitmisiniz, gözümə görünməyin. İllah da yaşı altmışı keçən qocaya, qadına. Bu yaşda olan bu gündən sonra nə övlad doğasıdı, nə əkəsi. Onsuz da Allah tərəfindən onun ömrü üzülüb, amma qoy sənin əlinlə üzülməsin. Biz döyüşçüyə qarşı döyüşürük.” [4, 94] İnsan qəlbini açan, silahdan daha güclü təsirə malik bu cür psixoloji detallar qəhrəmanın – Fred Asifin mənəvi yüksəlişini, gücünü daha da inandırıcı edir. Fred Asif siyasəti məqsədli, təmənnalı adlandırır. Bu fikirlə bağlı müəllifin Fred Asifə haqq qazandırdığını hiss etmək mümkündür. Doğrudan da, təmənna olan yerdə haqq-ədalətdən danışmaq olmaz. Dünənə kimi Azərbaycan kişisinin bir sözü bir imzaya bərabər idisə, bu gün artıq öz məqsədləri, təmənnaları uğrunda bir qisim insanın siyasət adı altında manevrbazlıq etməsi, milli mənafenin unudulması yazıçının qələmindən yan keçmir. Müharibə Fred Asifin sərkərdəlik qabiliyyətini, sabahı görmə fəhmini üzə çıxarır. Döyüş strategiyası, əsgərlərlə ədalətli davranışı ona etibar və etimad qazandırır. Asifə görə müharibədə insan sərt olmalı, hər cür itkiyə, doğma qardaşı belə olsa, hazır olmalıdır. Burada yazıçı döyüş etikasını təqdim edir. Lakin Xocalıya köməyə gedərkən əzab və ölümdən, təcavüzdən xilas edə bilmədikləri qız-gəlinlərin, uşaqların halı Fred Asifi sarsıdır. Mustafa Çəmənli bu iztirablar vasitəsilə qəhrəmanının mənəvi keyfiyyətlərinin açılmasına xüsusi diqqət yetirir. Ona görə vətənə, xalqa bağlılıq, adət-ənənələrə verilən qiymət, təbiətə yaxınlıq, onu duymaq, milli musiqi və poeziyaya münasibət qəhrəmanda milli düşüncə tərzini formalaşdıran vasitəyə çevrilir. Fred Asif yenilikləri qəbul etsə belə, tərbiyə olunduğu, alışdığı “patriarxal həyat” (Patriarxal həyat “milli yaşayış”ın əsl atributu kimi qavranılır) tərzini sürür [5, 84]. Bir tərəfdən xeyirxah, saf, vicdanlı, digər tərəfdən isə çılğın, sərt olan Asifin xarakterindəki ziddiyyətlər sevdiyi qadınla münasibətində də özünü göstərir. Müstəqil, azad, “ayağı üstündə durmağı” bacara biləcək qadın mühafizəkar düşüncə tərzindən xilas ola bilməyən Asif üçün qəbuledilməzdir. Onun aləmində qadın, müti şəkildə, övladı və evi ilə məşğul olmalıdır. M.Çəmənli bu yanaşmanın onu tənhalığa , peşmançılığa yuvarladığını incə psixoloji detallarla qələmə ala bilmişdir. Müəllif Asifin dili ilə köçkünləri qınayanların şübhəsini dağıtmaq üçün müharibənin çətinliyini, əzabını, mümkünsüzlüyünü faktlarla göstərir. Xalqı, vətəni uğrunda canından keçən, ölməzlik zirvəsinə ucalan qəhrəmanın həyəcan, ölüm qorxusu, qadağalar, itkilərlə dolu qəddar döyüşlərini səciyyəvi cizgilərlə təsvir etməyi bacarır. Təsvirlər o qədər canlıdır ki, insan özünü həmin proseslərin iştirakçısı kimi hiss edir, həyəcanlanır. Hadisələrin bu qədər real təsviri müəllifin həmin döyüşlərdə iştirakı təəssüratını yaradır. Dustaqlıq, səngər həyatı, qəlbini didən düşüncələr, itkilər onun həyata bağlana bilməməyinin səbəbi kimi təqdim olunur. Tanrının verdiyi nemətlərdən istifadə etmədiyinə görə cəzalanaraq tək qalan Asifin son günləri sarsıntı və tənhalıqla doludur. Dostuna dediyi “Anama de, ağlamasın... Mən səhrada bitmiş tənha çiçəyəm” ifadəsi onun ruhunun ümidsiz tənhalığın əksidir, qəhrəmanın düşüncə tərzi haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Müəllif Milli qəhrəman Asif Məhərrəmovun xarakterini, həyat yolunu çox diqqətlə izləyir, döyüş yoldaşlarının, dostlarının, ailəsinin dediklərinə istinadən “Fred Asif” adlı sənədli əsərinin qəhrəmanının mənəvi portretini çızır. Allahsız, imansız, tərifbaz, vəzifə düşgünü, yaltaq, ikiüzlü insanlara qarşı olan Asifi haqq elçisi, düzlük carçısı, mərdlik simvolu kimi təqdim etməyə çalışır və əsasən buna nail olur. Ümumilikdə, əsər sənədli nəsrin bütün qanunlarını özündə əks etdirir. “Fred Asif” povesti sənədlər, şəkillər, fonoqrammalar (səs yazıları), şahid qeydləri, təəssüratlar, araşdırmalar, təhlillər
Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|