Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
40
UOT 304.444 MƏDƏNİYYƏT: MAHİYYƏTİ VƏ FUNKSİYALARI 1 SADIQOV HƏSƏN ŞİRƏLİ oğlu 2 MƏMMƏDOV RAMAZAN SALAM oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, 1,2-professor “Biz həm milli tariximizdən aldığımız mənəvi sərvətlərdən istifadə etməli, həm də bəşəriyyətin yaratdığı mənəvi dəyərlərə yiyələnməliyik, o cümlədən Avropa mədəniyyətindən, Rusiya mədəniyyətindən, Şərq mədəniyyətindən istifadə etməliyik.” Heydər Əliyev
nitq mədəniyyəti, mədəniyyət və iqtisadiyyat əlaqələri, qloballaşma prosesi .
Mədəniyyət insanla birgə yaranmışdır və daim inkişaf edir. Mədəniyyət insan həyatının fundamentidir. Mədəniyyət insanda dıgər növ canlılardan keyfiyyətcə fərqlənən hər nə varsa, onları özündə cəmləşdirir. Mədəniyyət (cultura) sözü ilk dəfə Qədim Romada işlədilmişdir. Bu sözün ilk mənası torpaqşünaslıq və bitkiçilik məsələlərini özündə ehtiva etmişdir. Sonralar isə bu söz mənaca dəyişərək insanın şəxsi ləyaqəti və mükəmməlləşməsi mənasında işlədilməyə başlamışdır. Tarixdə Maarifçilik əsri kimi tanınmış XVIII əsrdə mədəniyyət anlayışı ancaq mənəvi mədəniyyət statusunda işlədilmişdir. Bu mənada “cultura” termini ilk dəfə kifayət qədər geniş mənada başa düşülürdü. Burada ən əsas məsələ isə o zaman insanın savadlı, bilikli, tərbiyyəli, düşüncəli, xoş ünsiyyətli olmasını bildirməkdən ibarət olmuşdur. Qədim Yunan filosofları hesab etmişlər ki, insanın savadlı və bilikli olması çox vacib şərt olsa da, təkcə bu faktorlarla onu mədəni hesab etmək kifayət deyildir. Bu məqsədlə də, alimlər
Müxtəlif dövrlərdə sual olunmuşdur ki, kimi, həqiqətən, mədəni adam saymaq olar? Cavablar da müxtəlif olmuşdur. Qədim yunanlar hesab etmişlər ki, “mədəni adam o adamdır ki, insanların, əşyaların, fikirlərin arasından özünə həqiqi yol yoldaşı seçə bilir”. Orta əsrlərdə hesab etmişlər ki, “mədəni adam o adamdır ki, Bibliyanı (Tövrat və İncil) oxuya bilsin”. Hegel isə demişdir ki, “Digərlərinin elədiklərini etməyi bacaran adam mədəni adamdır”. XX əsrdə mədəniyyət terminini ətraflı öyrənməyə daha çox maraq artdığından, alimlərin geniş tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Amerikalı filosoflar A.Kröber və K. Klakxonun hesablamalarına görə “Mədəniyyət nədir?” sualına XX əsrin əvvəllərində 10, ortalarında 150, sonunda isə 500 tərif verilmişdir. Maarifçilik dövrünün bir çox filosofları insanda daxili mənəvi varlığı əsas götürərək mədəniyyət anlayışını insanda insanlığın olması səviyyəsi kimi başa düşmüşlər. İngilis alimi E.Taylor 1871-ci ildə “İbtidai mədəniyyət” adlı kitab yazmışdır. Kitabda
cəmiyyətin üzvü olan hər bir fərdin əldə etdiyi dəyərlərin toplusu hesab edilmişdir. Alman filosofu F.Nitsşe mədəniyyəti xalqın həyat tərzi kimi başa düşmüşdür. Amerikalı filosof D.Bell mədəniyyəti xalqın estetik baxışlar sistemi, mənəvi həyat tərzi və fərdin təkrar- olunmaz xüsusiyyəti hesab etmişdir. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 2 2017
41
Rus filosofu N. Berdyayev mədəniyyəti “xalqın canlı taleyi” sanmışdır. Bir çox digər filosoflar da mədəniyyəti müxtəlif mənalarda izah etmişlər: hafizə; yaddaş; yaradıcılıq; hər hansı
Mədəniyyət haqqında deyilmiş müxtəlif mülahizələri ümumiləşdirərək demək olar ki, mədəniyyət anlayışı üç əsas mənada işlədilmişdir: 1) bitkiləri becərmək, yaradıcılıq, istehsal; 2) təhsil, tərbiyyə, inkişaf; 3) sitayiş, ehtiram, dini ayinlər. Ən geniş mənada isə mədəniyyət anlayışı insan fəaliyyətinin bütün sahələrini özündə cəmləşdirir. Qədim Roma filosofları hesab etmişlər ki, vəhşi təbiətdən fərqli olaraq, insanlar “ikinci təbiət” də yaratmışlar. Ona görə də, maddi mədəniyyətlə yanaşı, mənəvi mədəniyyət də vardır. Bu fikri ilk dəfə ortaya atan məhşur filosof və natiq Mark Siseron olmuşdur. O demişdir ki, torpağı, bitkini becərmək mədəniyyəti olduğu kimi, insan ruhunu, insan qəlbini becərmə mədəniyyəti də vardır. Beləliklə də, mədəniyyət anlayışı əsasən iki geniş sahəni əhatə edir. Maddi mədəniyyət - buraya daxildir maddi istehsal və onun strukturu: texnika, texniki qurğular, infrastruktur, mənzil, məişət əşyaları, geyim-kecim və s. daxildir. Mənəvi mədəniyyət – buraya daxildir mənəvi istehsal və onun nəticələri: din, fəlsəfə, əxlaq, elm, incəsənət, bədii ədəbiyyat və s. daxildir. Alimlər hətta heyvanda da mədəniyyət vardır fikrində yekdil olmuşlar. Onlar hesab etmişlər ki, heyvanlarda da ünsiyyət vasitəsi olan nitq və digər mədəni fərqlənən müxtəlif xüsusiyyətlər mövcuddur. Lakin insanlarda mədəniyyət heyvanlarda mədəniyyətdən keyfiyyətcə fərqlənir. Heyvanlarda mədəniyyətin əsasını və bir-birinə keçməsini instinkt, yəni qeyri-iradi olaraq işgörmə qabiliyyəti təşkil edir. Insanda mədəniyyət isə şüur vasitəsi ilə yaranır və simvolik sistem təşkil edir. Mədəniyyət insanın və cəmiyyətin həyatında çox mühüm funksiyaları yerinə yetirir ki, onlarsız nə insanın, nə də cəmiyyətin yaşaması mümkündür. Mədəniyyətin cəmiyyətdə əsas funksiyası – insanın sosiallaşması funksiyasıdır, yəni insanın tərbiyələnməsi, formalaşması, ənənəvi qəbul edilmiş normaları, qanunları öyrənərək, onlara uyğunlaşması funksiyasıdır. Daha doğrusu, insanı təkrar istehsal etmək funksiyasıdır. Dünyaya yeni göz açan körpə mədəniyyətə yiyələnmədən insan ola bilməz. Alimlər öyrənmişlər ki, yeni doğulan uşaqlar iki yaşından on iki yaşına qədər normal insan həyatından məhrum olarsa, onlar əbədi olaraq heyvan kimi qalırlar. İnsanlar ancaq mədəniyyət vasitəsi ilə əsrlər boyu qazanılmış sosial təcrübəyə və bəşəri dəyərlərə yiyələnməklə cəmiyyətin tamhüquqlu vətəndaşı olurlar. Burada əsas rol oynayan dəyərlər: vərdiş, adət-ənənə, bilik, bacarıq və s. Mədəniyyətin ikinci funksiyası – varlığı, dünyanı dərk etmək və onun haqqında məlumat toplamaqdan ibarətdir. Mədəniyyət dünya haqqında tarixən əldə edilmiş bilikləri toplamaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq imkanına malikdir. O, burada bəşəriyyətin sosial və intellektual hafizəsi rolunu oynayır. Ona görə də burada birmənalı olaraq təhsil sistemi önə çəkilir. Mədəniyyətin üçüncü funksiyası – requlyativ və normativdir. Bu funksiyalar vasitəsilə mədəniyyət insanlararsı münasibətləri təşkil və requlə edir. Bu proses əxlaq və hüquq qaydaları, normaları, qanunları vasitəsilə həyata keçirilir. Bu qayda-qanunlara riayət etmək insanların yaşamasının və birgə yaşama tərzinin əsas şərtidir. Mədəniyyətin dördüncü funksiyası – kommunikativ (əlaqə, məlumat) adlanır. Bu funksiya, ilk növbədə, insanların əsas ünsiyyət aləti olan nitq vasitəsilə həyata keçirilir. Təbii nitqlə yanaşı, insanlar mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələri olan elm, incəsənət və texnikada da özləri yaratdıqları xüsusi dillərindən də istifadə edirlər ki, onlarsız da bütövlükdə tam mədəniyyətə sahib olmaq qeyri- mümkündür. İnsanların əcnəbi dilləri bilməsi isə digər xalqların mədəniyyəti və bütövlükdə dünya mədəniyyəti ilə də tanış olmağa geniş imkanlar yaradır.
Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|