Uot 82-91 geyim və BƏZƏk adlarinin bayatilarda əks olunmasi
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mədəniyyət anlayışında etnos (xalq).
- Mədəni relyativizmin
- Mədəni universallıq
- Mədəniyyət və sivilizasiya münasibətləri.
- Mədəniyyət və dil (nitq).
42
Mədəniyyətin beşinci funksiyası aksioloji (dəyərlər, sərvətlər) funksiyasıdır. Burada insanlarda dəyərləndirmə və qiymətləndirmə mədəniyyəti formalaşır və onlara kömək edir ki, yaxşını pisdən, xeyri şərdən, gözəli eybəcərdən seçməyi bacarsınlar. Mədəniyyətin altıncı funksiyası yaradıcılıq funksiyasıdır. Burada insanlar yeni dəyərlərə, biliklərə, elmi kəşflərə, adət-ənənlərə, vərdişlərə və s. sahib olurlar. Mədəniyyət anlayışında etnos (xalq). Müasir dövrdə mədəniyyətlərin yaranmasında və dərindən dərk olunmasında onun milli-etnik ölçülərinin xüsusi rolu vardır. Həqiqətən də, hər bir mədəniyyət müəyyən etnosa, xalqa məxsusdur və milli mədəniyyət statusu almışdır ki, bu da mədəniyyətdə milliliyi göstərir. Lakin haqqında danışılan məsələdə alimlərdə yekfikirlilik olma- mışdır. Hələ qədim zamanlarda etnomilli mədəniyyət haqqında iki fərqli fikir olmuşdur: etnosentrizm və kosmopolitizm. Etnosentrizmdə hər hansı bir etnos öz mədəniyyətini nümunə, etalon hesab edir və onu başqalarından üstün tutur, digər xalqların mədəniyyətlərinə isə etinasızlıq və bəzən də düşmənçilik münasibətləri göstərir. Kosmopolitizmin xarakterik xüsusiyyəti isə ondan ibarət olmuşdur ki, öz etnik mədəniyyətinin çərçivəsindən və dövlətinin vətəndaşlığından çıxıb dünya vətəndaşı sayılsın. Kosmopolitdə vətən sevgisi, etnik sevgi, milli patriotluq və milli qəhrəmanlıq hissləri olmur. Qədim Yunanıstanda Etnosentrizm cərəyanının tərəfdarı məhşur yunan tarixçisi, əsərləri antik mədəniyyətə gözəl incilər verən Herodot olmuşdur. O demişdir: “Dünyada hamıdan yaxşı bizik. Yerdə qalanlar nə qədər bizdən uzaqdırsa, o qədər pisdir”. Kosmopolitizm cərəyanının tərəfdarı Qədim Yunan mədəniyyətinin incilərindən olan “İliada” və “Odisseya” əsərlərinin müəllifi Homer olmuşdur. O isə demişdir: “Bizdən uzaqlarda olan xalqlar ən ləyaqətli və ən xoşbəxtdirlər. Bizim özümüzdə isə hər şey pisdir”. Tədqiqatçıların fikrincə, XVIII əsrdən başlayaraq milli və dünyəvi mədəniyyətlərarası məsələlərə münasibət dəyişir və yeni cərəyanlar yaranır: mədəni relyativizm (mədəniyyətdə nisbilik) və mədəni universalizm (mədəniyyətdə universallıq).
olmuşlar. Onların fikrincə, hər bir millətin mədəniyyətində özünəməxsus təkrarolunmaz orjinal xüsusiyyətlər vardır. Müasir dövrdə mədəni relyativizmin nümayəndəsi kimi çıxış edən fransız alimi K.Levi – Strosdur. O hesab edir ki, bütün xalqların mədəniyyətləri qiymətcə və dəyərcə bərabərdir. Onların arasında iyerarxiya qoymaq olmaz. Bəlkə də, mədəniyyətlərarası əlaqələri və ünsiyyətləri azatmaq lazımdır. K.Levi – Stros həm də dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının yaranmasının əleyhinə çıxmışdır. Mədəni universallıq ideyasına tərəfdar çıxanlar isə fransız filosofu J.J.Russo, alman filosofu İ.Kant və alman şairi Höte olmuşlar. Onların fikrincə, mədəni universallıq nəinki mümkündür, hətta dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının real varlığıdır. Höte dünya bədii mədəniyyətini milli mədəniyyətdən üstün hesab edərək, fikrini belə əsaslandırmışdır ki, bədii mədəniyyəti dünya səviyyəli sənətkarlar yaradırlar və o da bütün bəşəriyyətə estetik zövq verir. Mədəni universalizmin orjinal konsepsiyasını rus filosofu V.Solovyov hazırlamışdır. Onun fikrincə, milli və ya lokal mədəniyyətlər dünya mədəniyyətinə gedən yolun ara etaplarıdır. Dünya mədəniyyəti isə bəşəriyyətin istehsal etdiyi bütün dəyərləri özündə cəmləşdirən tükənməz xəzinədir. Milli və dünya mədəniyyətlərarası məsələlərə münasibət bildirən ingilis yazıçısı R.Kiplinq isə “Qərb – Qərbdir, Şərq – Şərqdir. Onlar bir yerdə yola getməz” adlı konsepsiya irəli sürmüşdür. Təqribən eyni fikri isveçrəli psixoloq K.Yunq da söyləmişdir. Onların fikrincə, Şərqə və Qərbə xas olan xarakterik düşüncə tərzi o qədər fərqlidir ki, onların arasında yaxınlaşma nəinki mümkün deyil, hətta arzuolunmazdır. Mədəniyyət: mahiyyəti və funksiyaları
43
Müasir dövrdə Şərqlə Qərb mədəniyyətləri arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərq vardır və onlar qovuşmaqdan çoz uzaqdır. Eyni zamanda milli birliklər də çox sabitdir, millətlərarası ziddiyətlər isə çox ciddi münaqişələrə səbəb olur. Bununla belə, müasir dünyada beynəlmiləlçilik meyillərinin güclənməsi nəzərə çarpır ki, bu da dünya mədəniyyətinin və sivilizasiyasının yaranmasına aparır. Yaranmaqda olan dünya sivilizasiyası, həqiqətən, vahiddir və universaldır. Ona görə ki, onun fundamenti belədir: milli riyaziyyat və ya milli elektronika yoxdur, onlar universaldır, ümumbəşəridir. Son dövrdə əksəriyyətinin əhalinin milli və bəşəri dəyərlər sistemində submədəniyyət (mədəniyyətyanı) adlanan anlayış da mövcuddur. Submədəniyyətin daşıyıcılarının özlərinin xüsusi fərqlənən dəyərlər sistemi: danışıq jarqonu, davranış qaydaları, geyim-kecimləri və s. vardır. Bu kateqoriyaya aid edilənlər isə qadınlar, gənclər və digər qruplardan ibarət olanlardır.
ilə o qədər sıx əlaqəlidirlər ki, bəzən onları fərqləndirmirlər, hesab edirlər ki, onlar sinonimlərdir. Həqiqətən də, onların ümumi birlikləri vardır. Bununla belə, onların fərqlənən cəhətləri də mövcuddur. Latın sözü olan sivilizasiya zaman baxımından mədəniyyət sözündən sonra, yəni XVIII əsrdə İngiltərədə və Fransada geniş istifadə olunmağa başlanmışdır. Sivilizasiya sözünün ilkin mənası - sivilis, yəni vətəndaş, cəmiyyət, dövlət mənalarını verir. Bu anlayış bəşəriyyətin sosial inkişaf mərhələləri olan vəhşilik, cəhalət mərhələlərini keçdikdən sonra yaranmışdır. Mədəniyyət və sivilizasiya terminlərinə bir qədər ciddi yanaşdıqda məlum olur ki, onların fərqlənən tərəfləri, fərqli xüsusiyyətləri və nisbi müstəqillikləri də vardır. Məsələn: insanda bilik, nitq, natiqlik qabiliyyəti mədəniyyətdir, yazı və elm isə sivilizasiyadır. Ona görə də, elmlərin təsnifatında iki müstəqil elm: kulturologiya və sivilizasiologiya elmləri də özlərinə yer almışdır. Bəzi alimlər isə mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarını biri digərinə əks olan və inkar edən tərəflər kimi başa düşmüşlər. Məsələn, alman filosofu Osvald Şpenqler “Avropanın süqutu” adlı əsər yazmışdır. Əsərdə deyilir ki, sivilizasiya ölən, məhv olan və parçalanan mədəniyyətdir. O, iddia etmişdir ki, sivilizasiyada bədii yaradıcılığa yer yoxdur, onda ancaq texnika və cansız intellekt vardır. Onlar insanları hamarlayır və onları şəxssiz məxluqa çevirir. Mədəniyyət isə, canlı inkişaf edən orqanizmdir. Mədəniyyət incəsənətin və bədii ədəbiyyatın inkişafı üçün geniş üfüqlər açır.
mümkün olmayan və biri digərini yaşadan dialektik sistem təşkil edir. Dilin funksiyası mədəniyyəti yaratmaq, inkişaf və təbliğ etməkdən ibarətdir. Mədəniyyətin funksiyası isə insan nitqini gözəlləş- dirmək və rəvan etməkdən ibarətdir. Dil mədəniyyətin fundamentini təşkil etməklə həm də onun xüsusi daxili özülünü təşkil edir. Dilsiz milli mədəniyyət yoxdur. Ona görə də, heç də təsadüfi deyildir ki, mədəniyyətlərin təsnifatında dil ölçü vahidi kimi götürülür. Dil insan tərəfindən dünyanın dərk olunmasında, ona sahib olmaqda və mənimsəməsində ən əsas alətdir. Dil eyni zamanda digər xalqların mədəniyyətlərinin bir-biri ilə tanış olmasında və bəhrələnməsində fəal iştirak edir. İctimai həyatda dil və onun funksiyası barədə filosoflar və digər alimlər də fikirlər söyləmişlər. Alman filosofu M.Xaydeqer demişdir: “Dil Varlığın evidir”, fransalı yazıçı və filosof A.Kamyu demişdir: “Mənim vətənim fransız dilidir”, rus yazıçısı F.Dostoyevski isə hesab etmişdir ki, “dil xalqdır”. Milli mədəniyyətlərin ayrılmaz tərkib hissəsi olan dillər də mədəniyyətlər kimi taleyin bütün təlatümlərindən, sosial-siyasi hadisə və proseslərindən keçir. Odur ki, tarixən iqtisadi və hərbi gücləri yüksək olan xalqlar, dövlətlər dünyanı parçalayıb öz təsir dairələri altına salarkən, çox xalqların ana dilləri müstəmləkə və asılılıq şəraitinə düşərək ictimai səhnədən sıxışdırılmağa başlanmışdır. Sadıqov H.Ş., Məmmədov R.S. Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|