Uzimajući u razmatranje problem uma I dominacije unutar misaonog sklopa kritičke teorije društva suočavamo se na samom početku
Yüklə 1,02 Mb.
|
|
Milić, Buržoaski konzervativizam u savremenoj sociološkoj teoriji, Filozofija 2-3, 4/1970 Šmit, Egzistencijalna ontologija i istorijski materijalizam Herberta Markuzea, Treći Program Radio-Beograda, br. I(4)/1970 Tadić, Tradicija i revolucija, Srpska književna zadruga, Beograd 1972. Topić, Kapitalizam, tehnologija i nemačka sociologija, Institut društvenih nauka, Beograd 1982. 1 Poznati istoričar kritičke teorije društva Martin Džej povodom aktuelne filozofske situacije u SAD kaže: «...sasvim je očigledno da je markuzeovski momenat kritičke teorije već davno prošao...Markuze je sada začudo manje zanimljiva figura od Adorna i Benjamina i drugih koji su mnogo manje utopijski usmereni», u: Treći Program Radio-Beograda, br. 66/1985, str.23. Nas jedino čudi zašto je Džeju ova situacija čudna. 2 U predgovoru knjige «Um i revolucija» Markuze navodi sledeću Hegelovu misao koju smatra vodećom i za svoju koncepciju (dijalektičkog) mišljenja: «Mišljenje je, doista, u biti negacija onoga što je neposredno pred nama», str. 7 3 Vidi prikaz ovog shvatanja u Šeler: Položaj čovjeka u kosmosu/Čovjek i povijest, str. 214-225 4 Hegel, Nauka logike, tom I, str. 53 5 Hegel, Filozofija povijesti, str. 27 6 Vidi prikaz “geneze kritičke teorije” u Džej: Dijalektička imaginacija, str. 79-145 7 Markuze, Filozofija i kritička teorija, u: Kultura i društvo, str. 74 8 ibid., str. 78 9 Markuze, Eros i civilizacija, str. 115 10 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 7-15; O pojmu uma, str. 283-293, oboje u: Kritika instrumentalnog uma 11 ibid., str. 123-124 12 «S obzirom na realno i dalje postojeće protivrečnosti ljudske egzistencije, s obzirom na nemoć individua pred odnosima koje su one same stvorile, ovo rešenje se javlja kao privatna tvrdnja, kao mir koji filozof lično zaključuje sa neljudskim svetom», Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, str. 52; Na jednom drugom mestu Horkhajmer ističe materijalizam kao suprotnost idealističkoj filozofiji istorije, i pri tom se kritički osvrće na Diltaja: «Čak i s obzirom na to da je moguće ostvariti ideale, materijalizam se odriče toga 'da ono što se zbilo i zbiva, to jedinstveno slučajno i momentalno...' poveže 'sa vezom punom vrednosti i smisla', kao što to čini duhovna istorija», Horkhajmer, Materijalizam i metafizika, str. 120, u: Tradicionalna i kritička teorija 13 «Tvrdnja o svjetskom planu ka boljem, koji se manifestira u povijesti i koji ju sažima, bila bi poslije svih katastrofa i pred licem budućih cinična», Adorno, u: Role: Um između utopije i očaja, str. 71, Theoria 1-2/1985 14 «Loš je materijalizam onaj koji leži u osnovi celog idealizma: uteha da je u materijalnom svetu već sve u redu...da duh ne treba da postavlja svoje zahteve u ovom svetu i da treba da se smesti u nekom drugom, koji ne dolazi u dodir s ovim materijalnim. Svakako, s tim se može zadovoljiti materijalizam građanske prakse. Loš materijalizam filozofije prevladava se u materijalističkoj teoriji društva. Ona se usmerava ne samo protiv odnosa proizvodnje, koji su ovoga izazvali, nego protiv svakog vida proizvodnje koji vlada čovekom, umesto da čovek njime vlada. To je idealizam koji leži u osnovi njenog materijalizma», Markuze, Filozofija i kritička teorija, str. 86 15 «Budući da izdvojeni subjektivni um u naše vreme trijumfira svuda, uz pogubne ishode, kritika se mora nužno nastaviti s naglaskom prije na objektivnom umu nego na ostacima subjektivističke filozofije», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 123 16 Bekon, Novi organon, str. 26 17 «Ne može biti tako udaljenih istina do kojih se na kraju krajeva ne bi doprlo, niti tako skrivenih koje se ne bi otkrile», Dekart, Rasprava o metodi, str. 21 18 Sama etimologija reči “predrasuda” to pokazuje – pred-rasuda; slično je u nemačkom jeziku – Vor-Urteil. 19 Bekon, Novi organon, str. 11 20 Dekart, Rasprava o metodi, str. 44 21 Bekon, Novi organon, str. 12 22 ibid., str. 23 23 ibid. 24 ibid., str. 40 25 ibid., str. 40 26 ibid., str. 28 27 Horkhajmer će kasnije podsetiti na ovaj motiv: «Pojmovi nanizani u poretku svoje općenitosti zrcale više čovjekovo tlačenje prirode negoli samu struktutru prirode», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 127 28 ibid., str. 28 29 Dekart, Rasprava o metodi, str. 21 30 Hobs, Levijatan, tom I 31 ibid. 32 Vidi Pažanin, Politika kao tehnika kod Hobsa, str. 37-49, u: Moderna filozofija i politika 33 «Ja sebi mislim tela postavljena na horizontalnu površinu tako da je svaka prepreka uklonjena: tada se pojavljuje, što je na drugom mestu podrobno razjašnjeno, da kretanje tela po ovoj površini jeste jednako i neprekidno ako se površina beskrajno proteže», u: Arsić, Hajdegerova kritika kartezijanstva, str. 19 34 Hobs, Levijatan, tom I 35 Spinoza, Teološko-politički traktat, str. 189 37 Lok, Ogled o ljudskom razumu, knj. IV, XIX, 14 38 Hjum, Rasprava o ljudskoj prirodi, u: G. Petrović: Od Lockea do Ayera, str. 83 39 Kant, Kritika praktičkog uma, str. 26 40 Kant, Zasnivanje metafizike morala, str. 52 41 ibid., str. 56 42 ibid., str. 74 43 Kant, Kritika praktičkog uma, str. 130 44 Hegel, Estetika, tom I, str. 59 45 Fichte, Die Staatslehre 1813., Werke, hrsg. v. F. Medicus, Leipzig o. J., Bd. VI, str. 523; citirano prema: Markuze, O kritici hedonizma, str. 109, u: Kultura i društvo 46 Hegel, Estetika, tom I, str. 65 47 ibid., str. 68 48 Schelling, Ideen zu einer Philosophie der Natur, Werke, 1856-1861, Bd. II, 56; citirano prema pogovoru «Sistemu transcendentalnog idealizma», str. 349 49 Hegel, Nauka logike, tom I, str. 71-82 50 Vidi Markuze, Eros i civilizacija, str. 106-108 51 Šiler, u: Lukač, Prilozi istoriji estetike, str. 41 52 ibid., str. 32 53 Horkhajmer, Materijalizam i moral, str. 84, u: Kritička teorija, tom I 54 Habermas, Tehnika i znanost kao «ideologija», str. 94 55 ibid., str. 94-95 56 Habermas, Zadaci kritičke teorije društva, str. 14, Gledišta 3-6/1983 57 Džej, Dijalektička imaginacija, str. 101 58 Markuze, Filozofija i kritička teorija, str. 80 59 «Krivnja za pad pojedinca se ne smije pripisivati tehničkim dostignućima čovjeka ili, čak, čovjeku samom...nego prije današnjoj strukturi i sadržaju 'objektivnog duha', duha koji prožima društveni život u svim njegovim ograncima...Objektivni duh u naše doba obožava industriju, tehnologiju i racionalnost, a bez načela koje bi moglo dati smisao tim kategorijama», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 109 60 Džej, Dijalektička imaginacija, str. 132 61 Đurić, Niče i metafizika, str. 88. Svi Ničeovi citati dati su prema ovoj knjizi. 62 Janjion, Romantizam, revolucija , marksizam, str. 307 63 Predmet kritike je pre svega Kantova transcendentalna filozofija koju Niče smatra najvišim izrazom dotadašnje filozofije. U tom smislu je opravdanost pojedinih aspekata njegove kritike zasnovana na ograničenostima Kantovih uvida koji su prevladani u kasnijem razdoblju nemačkog idealizma. 64 Da postoji sličnost nije tvrdio ni Kant, budući da je stvarnost nesaznatljiva. 65 Đurić, Niče i metafizika, str. 34 66 ibid., str. 35 67 ibid., str. 37 68 Izraz Žana Granijea. Ibid., str. 40 69 Taj stav će preuzeti jedna orijentacija u kasnijoj filozofskoj antropologiji. Vidi Šeler, Čovjek i povijest. 70 Đurić, Niče i metafizika, str. 47 71 «Kao da postoji neki poseban nagon za saznanjem koji slepo hrli prema istini bez obzira na pitanje o koristi i šteti: a zatim, odvojeno od toga, čitav svet praktičkih interesa...Takozvani nagon za saznanjem treba svesti na nagon za prisvajanjem i nadvladavanjem», ibid., str. 50. Habermas smatra da ova teza anticipira kritiku instrumentalnog uma kod Horkhajmera i Adorna: «iza ideala objektivnosti i zahtjeva za istinom pozitivizma, iza asketskih ideala i zahtjeva za ispravnošću univerzalističkog morala, skrivaju se imperativi samoodržanja i vladanja», Habermas, Ispreplitanje mita i prosvjetiteljstva, str. 118, u: Filozofski diskurs moderne 72 «Niče je jasno uvideo da je naše tobožnje 'znanje' o tome šta je 'korisno', šta je 'u interesu' ljudskog roda, puko 'uobraženje', da je to 'možda upravo ona najkobnija glupost zbog koje ćemo jednom propasti'», Đurić, Niče i metafizika, str. 49 73 ibid., str. 214 74 ibid., str. 96-97 75 ibid., str. 215 76 ibid., str. 269 77 ibid., str. 219 78 ibid. 79 ibid., str. 236 80 ibid., str. 272-273 81 ibid., str. 325 82 ibid., str. 326 83 ibid. 84 Vidi Sen-Simon, Furije, Izbor iz djela, str. 50-51; Fiamengo, Saint-Simon i Auguste Comte, str. 283; Kolakovski, Filozofija pozitivizma, str. 85 85 Fiamengo, str. 293, 295; Markuze, Um i revolucija, str. 285-286 86 “Odluke se mogu donositi samo na temelju naučnog izvođenja sasvim nezavisnog od ljudske volje, a o kojemu mogu raspravljati svi, koji su dovoljno obrazovani, da bi ga shvatili”, Sen-Simon, Furije, str. 55; “Obično svak lako prizna da je nesposoban, osim ako se posebno ne pripremi, da stvori i prosudi astronomske, fizičke, hemijske i druge pojmove koji treba da uđu u društveni opticaj, a niko, ipak, ne oklijeva da im da povjerenje u opštem rukovođenju odgovarajućim operacijama; to znači da je, u smislu svega toga, intelektualna vlada već, u stvari, obrađena u glavnim crtama. Da li će, dakle, najvažniji i najprefinjeniji pojmovi koji su zbog svoje vrhunske komplikovanosti, obično, dostupni veoma malom broju umova i za koje je potrebna teža i neobičnija priprema, ostati jedini koji su prepušteni samovolji i promjenljivoj odluci duhova, za to najmanje mjerodavnih?”, Kont, Kurs pozitivne filozofije, str. 89-90; “Kao u neopozitivizmu, ''javnost' je forum učenjaka koji su opremljeni nužnim znanjem i naobrazbom. Društvena pitanja, zbog njihove složene prirode, mora rješavati 'mala skupina intelektualne elite'. Na taj način najvažnija životna pitanja, koja su od velikog značenja za sve, povučena su iz arene društvenih borbi i izdvojena radi istraživanja na nekom polju posebnog znanstvenog proučavanja. Sjedinjavanje je stvar sporazuma između učenjaka, čiji će napori u tom smjeru, prije ili kasnije, pružiti 'stalno i određeno stanje intelektualnog jedinstva'“, Markuze, Um i revolucija, str. 289-290
“Prosvijećeno društvo traži samo to, da se njime upravlja”, ibid., str. 84 87 88 Kont, Kurs pozitivne filozofije, str. 93; Tadić, Tradicija i revolucija, str.170 89 Fiamengo, Saint-Simon i Auguste Comte, str. 163; Kolakovski, Filozofija pozitivizma, str. 101 90 “Nijedan stvarni poredak se više ne može uspostaviti niti može trajati ako nije potpuno u skladu sa progresom; nikakav veliki progres se neće moći stvarno realizirati ako najzad ne tendira očevidnoj konsolidaciji poretka” (Kont), u: Fiamengo, Saint-Simon i Auguste Comte, str. 289; “Ipak, bit će također opasno i za teoriju i za praksu shvatiti progres a ne potčiniti ga redu. Odvojena od te statičke baze, historija će kvariti svoju postojanost, a uskoro i svoju moralnost” (Kont), u: ibid., str. 347-348 91 Veber, u: Pavićević, Sociologija religije, str. 112 92 Weber, Gesammelte politische Scriften, München, 1921, S. 151; citirano prema: Ruskoni: Kritička teorija društva, str. 32 93 Citirano prema: Markuze, Industrijalizacija i kapitalizam u delu Maksa Vebera, str. 195, u: Kultura i društvo 94 Veber, Protestantska etika i duh kapitalizma, str. 24 95 Weber, Gesammelte politische Scriften, München, 1921, S. 151; citirano prema: Markuze, Industrijalizacija i kapitalizam u delu Maksa Vebera, str. 207 96 ibid., str. 205 97 ibid., str. 193 98 ibid., str. 198 99 ibid. 100 ibid., str. 203 101 ibid., str. 204 102 ibid., str. 194 103 ibid. 104 ibid., str. 208-209 105 ibid., str. 202 106 ibid., str. 207 107 ibid., str. 209 108 U kasnijim spisima Hajdeger ovaj «zaborav» proširuje i na do tada visoko vrednovane presokratovce, pa motive «drugog početka» mišljenja traži u istočnjačkoj tardiciji taoizma. 109 Hajdeger, Doba slike svijeta, str. 10 110 ibid., str. 19 111 ibid., str. 23 112 ibid., str. 44 114 ibid., str. 320-321 115 «Pojam uma koji je danas dosegao svoju krizu nije supstrat povijesnoga razvoja nego jedan od njegovih elemenata. Svi sudovi o umu ostaju krivi ukoliko on čvrsto ostaje pri svojemu izdvojenom, izoliranom karakteru koji očituje, dakako, on sam u novjekovnim sustavima počevši od Descartesa...Otcijepljeno od materijalnih momenata egzistencije, mišljenje se preobrazilo u metafizički princip i izložilo kao podloga povijesnoga procesa od kojega, međutim, zacijelo zavise duh i mišljenje. Samo u odnosu na njega, međutim, um ima svoj smisao im svoj vlastiti bitak», Horkhajmer, O pojmu uma, str. 292, u: Kritika instrumentalnog uma 116 Džej, Dijalektička imaginacija, str. 407 117 Horkhajmer, Materijalizam i moral, str. 97, u: Kritička teorija, tom II 118 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 9 119 ibid., str. 18 120 Zajedno sa ovim delom, pratićemo Horkhajmerov spis «Pomračenje uma» koji je objavljen iste godine, a u osnovnim idejama se gotovo u potpunosti slaže sa «Dijalektikom prosvetiteljstva». 121 ibid., str. 11 122 ibid., str. 55 123 Horkhajmer će ovo uverenje izraziti u pismu izdavačkoj kući Fišer povodom objavljivanja njegovih ranih spisa: «Sada je fašizam doduše pobijeđen, ali nipošto prevladan...Treći Rajh, kojem sam izbjegao i kojeg sam svjestan svakog budnog trenutka svoga života, nipošto nije bio povijesno neprimjeren već, naprotiv, znak totalitarizma koji je sve prisutniji i s ovu stranu željezne zavjese», u: Kritička teorija, tom II, str. 8 124 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 142 125 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 101 126 Ruskoni, Kritička teorija društva, str. 215 127 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 138 128 Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, str. 62 129 ibid., str. 49 130 «Princip sudbinske nužnosti, pred kojom padaju mitski junaci, javlja se opet u velikim racionalističkim sistemima filozofije Zapada, kao što i slepe sile neumoljive sudbine vladaju tržištem građanskog sveta. Umesto ostvarenja svoje slobode, čovek pojedinac pada opet u vlast njemu otuđenih sila, jednako neumoljivih i tuđih», Kučinar, Kritička teorija Maksa Horkhajmera, str. 24, u: Tradicionalna i kritička teorija 131 «Čitav vidljivi svet, onakav kakav postoji za člana građanskog društva i kako se on interpretira u tradicionalnom pogledu na svet, za subjekt tog sveta važi kao skup fakticiteta, on je tu i mora se uzeti takav kakav je», ibid., str. 48; «U svojoj refleksiji ljudi sebe vide kao puke gledaoce, pasivne učesnike jednog moćnog zbivanja, koje se možda može predvideti, ali kojim se svakakao ne može i ovladati», ibid., str. 73; «...nesloboda, zavisnost od aparata, koji je izmakao svesti onih koji se njime služe, univerzalno se širi nad ljudima. Nezrelost masa, zbog koje svi jadikuju, samo je refleks toga što one ni sada, kao ni bilo kad ranije, nisu autonomni gospodari svog života; kao u mitu, život im se zbiva kao sudbina», Adorno, Pozni kapitalizam ili industrijsko društvo, str. 131-132, Gledišta 9/1979 132 Moderna sociologija izražava ovaj postvareni odnos svojim razumevanjem društva kao posebnog bića različitog od individua i nadređenog njima. Naročito to dolazi do izražaja kod Dirkema. 133 Habermas, Isprelitanje mita i prosvjetiteljstva, str. 109, u: Filozofski diskurs moderne 134 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 18 135 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 9 136 ibid., str. 11 137 «Mišljenje u potpunosti postaje organom, vraćeno je u prirodu», Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 99; «Sam um postaje istovetan s tom sposobnošću prilagodbe», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 71 138 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 133 139 Horkhajmer, Adorno, ibid., str. 27; takođe, «kao što prve kategorije reprezentiraju organizirano pleme i njegovu moć nad pojedincem, čitav logički poredak, povezanost, ispreplitanje, zahvtanje i povezivanje pojmova utemeljeno je u odgovarajućim odnosima socijalne zbilje, u podjeli rada», ibid., str. 35 140 ibid, str. 28 141 Horkhajmer, O problemu istine, str. 236, u: Kritička teorija, tom I 142 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 76 143 Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 194, u: Tradicionalna i kritička teorija 144 “Zaista, čovjekova pohlepa da da proširi svoju moć na dvije beskrajnosti, mikrokozmos i svemir, ne dolazi neposredno iz njegove vlastite naravi, nego iz strukture društva”, ibid., str. 78 145 «Prevratna praksa ovisi, međutim, o nepopustljivosti teorije spram nevjesnosti kojom društvo ukrućuje mišljenje», Horkajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 54 146 ibid., str. 54-55 147 «Današnja tehnička racionalnost jest racionalnost gospodstva...To, međutim, nije krivica bilo kakvog zakona kretanja tehnike kao takve, nego njezine funkcije u današnjoj privredi», ibid., str. 133; «Ono što sámo sobom snosi odgovornost za pad pojedinca, nije ni tehnologija ni motiv samoopstanka, nije to ni proizvodnja per se, nego oblici u kojima se ona odvija – uzajamni odnosi ljudskih bića unutar svojevrsnog poretka industrijalizma», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 108; «Međutim, postoji sve veća svijest o tome da nepodnosivi pritisak na pojedinca nije neminovan. Nadati se treba da će ljudi uvidjeti da on ne proizlazi iz čisto tehničkih zahtjeva proizvodnje, nego iz društvene strukture», Horkhajmer, ibid., str. 113; «Kôb nije tehnika, već njeno preplitanje sa društvenim odnosima koji nju stežu kao obruč. Podsećamo samo na to da je obzir prema interesu profita i vlasti kanalisao tehnički razvitak: on se sada fatalno podudara sa potrebama kontrole», Adorno, Pozni kapitalizam ili industrijsko društvo, str. 133 148 Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 202, u: Tradicionalna i kritička teorija Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|