Uzimajući u razmatranje problem uma I dominacije unutar misaonog sklopa kritičke teorije društva suočavamo se na samom početku

149 «Nastojanje oko bilo kojeg nepromjenljivog poretka svemira, koji sadrži statičko gledanje na povijest, isključuje nadu naprednog oslobađanja subjekta iz vječitog djetinjstva i u zajednici i u prirodi. Prijelaz od objektivnog na subjektivni um bio je nužan povijesni proces», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 95

150 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 24

151 “Prosvjetiteljstvo se spram stvari odnosi kao diktator spram ljudi. Priznaje ih samo manipuliranjem. Time njihovo Po-sebi postaje Za-njega. Bit stvari u promjenama pokazuje se kao oduvijek isto, kao supstrat gospodstva. Taj identitet konstituira jedinstvo prirode”, ibid., str. 23;

“Apstrakcija, oruđe prosvjetiteljstva, spram svojih se objekata odnosi poput usuda, iako briše čak i njegov pojam: odnosi se kao likvidacija”, ibid., str. 27;

“Bitak se promatra s aspekta prerade i upravljanja. Sve postaje ponovljivim, zamjenljivim procesom, postaje pukim primjerom pojmovnih modela sustava, to postaje i pojedinačni čovjek, da o životinjama uopće i ne govorimo”, ibid., str. 96;

“Kao načelo sopstva, koje teži pobjediti u borbi protiv prirode uopće, a protiv drugog naroda posebno, i protiv svojih vlastitih poriva, osjeća se da je ego povezan s djelovanjima vladavine, zapovijedi i organizacije. Načelo ega, čini se, manifestira se u ispruženoj ruci vladara, koja naređuje njegovim ljudima da stupaju ili koja osuđuje krivca na smrt...Ego je unutar svakog subjekta postao utjelovljenje vođe...Upravo kao što vođa raspoređuje svoje ljude kao pješake i konjanike, i kao što sastavlja mapu budućnosti tako i ego klasificira iskustva po kategorijama ili vrstama i planira život pojedinca”, Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 76

152 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 45

153 “Subjekt i objekt postaju jednako ništavni. Nasuprot apstraktnome jastvu, pravnoj osobi protokoliranja i sistematiziranja, ne stoji ništa do apstraktni materijal bez ikakvih drugih osobina no da bude supstrat takvog posjedovanja. Jednadžba duha i svijeta na kraju se razrješava, ali samo uzajamnim skraćivanjem obiju strana. Reduciranjem mišljenja na matematičku aparaturu dovršena je sankcija svijeta kao njezinog vlastitog mjerila. Ono što se čini trijumfom subjektivne racionalnosti, podvrgavanje svega bivstvujućeg pod logički formalizam, iskupljuje se poslušnim podređivanjem uma pod neposredno dano...Što mašinerija mišljenja više podređuje bivstvujuće, to više ostaje slijepa pri njegovoj reprodukciji. Time se prosvjetiteljstvo vraća mitologiji kojoj nikako nije moglo pobjeći», ibid., str. 40;

«Mitologija je sama započela beskonačnu igru procesa prosvjetiteljstva u kojoj neumitnom nužnošču uvijek nanovo svaki određeni teorijski stav pada pod uništavajuću kritiku da je samo vjerovanje sve dok na kraju čak i pojmovi duha, istine, prosvjetiteljstva samog ne budu odbačeni kao animističko vračanje», ibid., str. 25;

«Što se više, međutim, proces samoodržanja izvršava građanskom podjelom rada, to više traži samoospoljenje individua koje se moraju dušom i tjelom oblikovati po tehničkoj aparaturi. O tome vodi računa prosvijeteljeno mišljenje: konačno se prividno dokida i transcendentalni subjekt spoznaje kao posljednja uspomena na subjektivnost samu i nadomješta ga besprijekorni rad samodjelatnih mehanizama za uređivanja», ibid., str. 43;

«Antiautoritarni princip mora konačno preći u vlastitu suprotnost, u instanciju protiv uma samog: dokidanje svega što je samo po sebi obvezujuće omogućuje gospodstvu da veze koje mu odgovaraju svaki put suvereno dekretira i manipulira...Formalizacijom uma i sama teorija, ukoliko želi biti više nego znak za neutralne načine ponašanja, postaje nerzumljivim pojmom, a mišljenje važi kao smisaono samo nakon napuštanja smisla. Upregnuto u vladajući način proizvodnje, prosvjetiteljstvo koje stremi miniranju poretka koji je postao represivnim dokida samo sebe», ibid., str. 105;

«Pa ipak, što se više promatra cijela priroda kao 'zbrka različitih tvari'...kao puki objekti u odnosu na ljudske subjekte – to više se negdašnji autonomni subjekt lišava svakog sadržaja, dok napokon ne postane samo ime koje nema više što imenovati. Potpuna preobrazba pojedinog i svakog područja bitka u polje sredstava vodi ukinuću subjekta za koji se pretpostavlja da ih upotrebljava. To daje modernom industrijalističkom društvu njegov nihilistički aspekt. Subjektivizacija, koja uzdiže subjekt, također ga osuđuje na propast», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 68;

«Fatalnost razvoja leži u tome da on naposljetku rastvara objektivni sadržaj svakog pojma. U prevladavajućem duhu...svi temeljni pojmovi lišeni svoje supstancije postali su formalne ljuske čiji sadržaj ovisi o samovolji i sam više nije podoban za umno opravdanje. Proces prosvjetiteljstva koji je tisućljećima vodio pojam uma protiv mitologije i praznoverja okreće se naposljetku protiv pojmova koji su još bili ostali kao 'prirodni', to znači imanentni subjektivnom umu, poput pojma slobode i mira, ljudske jednakosti u krajnjem smislu, svetosti ljudskog života i pravednosti, štoviše, protiv pojma subjekta i sama uma. Napredak sam sebe, takoreći, ostavlja za sobom», Horkhajmer, O pojmu uma, str. 286, u: Kritika instrumentalnog uma;

«Postupak je krajnje realan, a rečenica Ersta Macha 'Ja se ne može spasiti' obilježuje zbiljsku tendenciju», ibid., str. 287

154 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 71

155 ibid., str. 216

156 ibid., str. 43-44

157 ibid., str. 100

158 ibid., str. 41

159 ibid., str. 29

160 ibid., str. 71; «...mrtva priroda postaje paradigma stvarnosti uopšte; što znači da se i društvena, duhovna i psihička stvarnost čoveka shvata po merilima ove paradigme: redukcionizmu moderne iskustvene nauke odgovara postvarenje duhovne prirode ili prirodne duhovnosti čoveka...Što se više um redukuje na funkcije samoodržanja, to se snažnije mora ostvarivati ujednačavanje ljudske prirode i društvene stvarnosti s anorganskom prirodom...i ova transformacija u mrtvo, proizašla iz preobražaja prirode u gradivo i materiju, predstavlja, u znaku uma koji je postao totalan, ne samo metodološku predrasudu određenih nauka nego i realnu promenu ljudske i društvene stvarnosti: društvo se pretvara u funkcionalan sklop, ljudi u manipulativne stvari», Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, str. 145-146

161 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 12

162 ibid., str. 44

163 ibid., str. 62

164 ibid., str. 68

165 «Ah, um, ozbiljnost, vlast nad afektima, cela ona turobna stvar koja se zove razmišljanje, sve te prednosti i ukrasi čovekovi: koliko su se oni pokazali skupi! koliko je krvi i užasa na temelju svih 'dobrih stvari'...», u: Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 195

166 Horkajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 47

167 «Sve ima vrijednost samo ukoliko se može zamijeniti, ne po tomu što samo jest», ibid., str. 170

168 Burger, Adornova imanentna kritika subjekta, str. 999, u: Filozofska istraživanja 26 (3)/1988

169 ibid., str. 1001

170 Horkhajmer, O pojmu uma, str. 290

171 Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 205

172 ibid., str. 203

173 ibid., str. 195

174 Džej, Dijalektička imaginacija, str. 104-105

175 Adorno to izražava na sledeći način: «Askeza spram psihologije se, uostalom, ni objektivno ne može provesti. Nakon što je ekonomija tržišta potresena i krpa se od jednog do drugog provizorija, njezini zakoni nisu dostatno objašnjenje. Samo kroz psihologiju, u kojoj se objektivne prinude uvijek iznova interiorizuju, može se razumjeti da ljudi pasivno prihvaćaju stanje nepromijenjeno destruktivne iracionalnosti i da se svrstavaju u pokrete čiju proturječnost njihovim vlastitim interesima nipošto nije teško sagledati», u: Marginalije o teoriji i praksi, str. 24, Rukovet 1-2/1983

176 Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 227

177 ibid., str. 241

178 Hegel, Fenomenologija duha, BIGZ 1974, str. 263, citirano prema: ibid., str. 242

179 ibid.

180 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 266

181 ibid., str. 197; «Mada su se, na primer, moralna svest, savest i predstava o dužnosti razvijale u najtešnjoj vezi sa prinudom i nužnošću najrazličitije vrste...one ipak u psihičkom životi individua predstavljaju, konačno, vlastite snage, na osnovu kojih se one ne samo pokoravaju postojećem nego mu se pod izvesnim okolnostima i suprotstavljaju», ibid., str. 196;

«Treba dopustiti da osnovne ideje kulture imaju vrijednosti istina, a filozofija ih treba odmjeravati prema društvenoj pozadini iz koje proistječu. Ona se suprotstavlja raskidu između ideja i stvarnosti. Filozofija sučeljava postojeće, u njegovu povijesnom kontekstu, sa zahtjevom njegovih pojmovnih načela, da bi kritizirala odnos između njh i tako ih nadmašila», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 128

182 Markuze, Filozofija i kritička teorija, str. 82,83

183 Habermas, Ispreplitanje mita i prosvjetiteljstva, str. 110

184 ibid., 113

185 Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, str. 78

186 ibid., str. 100

187 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 50;

Sličan stav prisutan je i u jednom kasnijem spisu: «Teoriju nije moguće izoperirati iz cjelokupnog društvenog procesa iako u njemu ima svoju samostalnost; nije samo sredstvo cjeline nego i njezin moment; inače se ne bi mogla suprotstaviti vlasti cjeline», Adorno, Marginalije o teoriji i praksi, str. 28

188 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 125

189 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 50

190 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 72

191 «Tu je neosporno da se pri rastućem podmirivanju materijalnih potreba, uprkos njihovom obličju koji je aparat preinačio, takođe neuporedivo konkretnije ocrtava mogućnost života bez oskudice. Ni u najsiromašnijim zemljama ne bi trebalo niko više da gladuje. O tome da je ipak postala prozirna ona opna kojom je svest odvojena od mogućega svedoči paničan strah koji svugde izazivaju oblici društvenog prosvećivanja, neplanirani u zvaničnom sistemu komunikacije. Ono što su Marks i Engels, želeći čoveka dostojno društveno uređenje, još napadali kao utopiju, koja samo sabotira takvo uređenje, postalo je opipljiva mogućnost», Adorno, Pozni kapitalizam ili industrijsko društvo, str. 133;

«Vjerovati u filozofiju znači ne dopustiti strahu da na bilo koji način zaguši čovjekovu sposobnost mišljenja. Sve donedavno su u zapadnoj povijesti društvu manjkala dostatna kulturna i tehnologijska sredstva za razumijevanje među pojedincima, skupinama i narodima. Danas materijalni uvjeti postoje. Ono što nedostaje su ljudi koji shvaćaju kako su oni sami subjekti ili izvršitelji svog vlastitog tlačenja. Budući da svi uvjeti za razvitak takvog razumijevanja postoje, apsurdno je očekivati da se održi ideja o 'nezrelosti masa'...Shvaćanje da u ovom istom času sve ovisi o punoj upotrebi čovjekove autonomije trebalo bi okupiti one koji nisu ušutkani, da brane kulturu protiv prijetećeg poniženja od njenih konformističkih prevrtljivih prijatelja ili uništenja od barbara među nama», Horkhajmer, Pomrčina uma, str.115;

«Opisane težnje već su dovele do najveće katastrofe u europskoj povijesti...Nitko ne može sa sigurnošću proreći da će te razorne težnje biti zaustavljene u bliskoj budućnosti. Međutim, postoji sve veća svijest o tome da nepodnosivi pritisak na pojedinca nije neminovan...Zaista, pojačavanje pritiska u mnogim dijelovima svijeta svjedoči samo sobom o strahu od prijeteće mogućnosti promjene na osnovu današnjega razvoja proizvodnih snaga. Industrijska stega, tehnologijski napredak i znanstveno prosvjetiteljstvo, različiti gospodarski i kuturni procesi koji uzrokuju uništenje pojedinačnosti, obećavaju da će – iako je proročanstvo za sada nejasno – dovesti do novog doba u kojem se pojedinačnost može ponovni javiti kao sastojak u manje ideološkom i ljudskijem obliku egzistencije», ibid., str. 113;

«Mogućnost samokritike uma pretpostavlja, prvo, da je antagonizam uma i prirode u jednoj oštroj i katastrofalnoj fazi, i, drugo, da je na ovom stupnju potpune otuđenosti ideja istine još dostupna. Sputavanje čovjekovih misli i djelovanja oblicima krajnje razvijenog industrijalizma, pad ideje pojedinca pod udarom sveobuhvatne mašinerije masovne kulture, stvaraju preduvjete za oslobađanje uma. U svim vremenima dobro je pokazalo tragove ugnjetavanja iz kojeg je poteklo. Tako se ideja čovjekova dostojanstva rađa iz iskustva divljačkih oblika vladavine», ibid., str. 125;

«Ekonomska teorija društva i istorija nisu nastale iz čisto teorijskih motiva nego iz potrebe da se shvati sadašnje društvo; jer ovo društvo je stiglo do toga da sve većem broju ljudi zatvara put do sreće, koja je moguća na osnovu opšteg bogatstva u ekonomskim snagama. U vezi s tim stvara se i predstava o nekoj boljoj stvarnosti, koja proizlazi iz ove danas vladajuće, i ovaj prelaz postaje tema savremene teorije i parkse. Zato materijalizmu ne nedostaju ideali. Oni polaze od potreba zajednice i mere se prema tome šta je s postojećim ljudskim snagama moguće učiniti u doglednoj budućnosti. Ali materijalizam se odriče toga da uzme za osnov ove ideale istorije, a time i sadašnjosti, kao ideje nezavisne od ljudi», Horkhajmer, Materijalizam i metafizika, str. 120;

192 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 220

193 Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, str. 77

194 Horkhajmer, Adorno, ibid., str. 6

195 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 131

196 Adorno, Minima moralia, citirano prema: Ruskoni, Kritička teorija društva, str. 37

197 Citirano prema: Burger, Adornova imanentna kritika subjekta, str. 992

198 Burger, Antropologija kao uporište kritičke teorije, str. 150, u: Subjekt i subjektivnost

199 ibid.

200 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 68

201 Upravo će interes samoodržanja biti motiv za susprotstavljanje razularenom subjektivnom umu koji se, iako vođen istim interesom, na kraju okreće protiv samog samoodržanja, što čini suštinu one fatalne dijalektičnosti prosvetiteljstva: «Ratio ne smije biti manje od samoodržanja, naime, samoodržanja roda od kojeg doslovno ovisi preživljavanje svakog pojedinca. Kroz samoodržanje zadobija, dakako, potencijal onog samoosvješćivanja koje bi jednom moglo transcendirati samoodržanje, na koje je nivelirano ograničavanjem sredstava», Adorno, Marginalije o teoriji i praksi, str. 25;

Isti interes može spasiti objektivni um od zapadanja u one koncepcije koje negiraju značaj pojedinca i njegove subjektivnosti i sreće. Tako dva pojma uma treba shvatiti i u njihovom jedinstvu, a ne samo suprotstavljanju: «Mora se shvatiti i odvojenost i međusobna povezanost ta dva pojma. Ideja samoopstanka, načelo koje goni subjektivni um u ludilo, upravo je ona ideja koja može spasiti objektivni um od iste kobi. Primjenjeno na konkretnu stvarnost, to znači da samo ona definicija objektivnih ciljeva društva zaslužuje da se nazove objektivnom koja uključuje svrhu samoopstanka subjekta i poštivanje pojedinačnog života», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 123

202 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 53

203 ibid., str. 55

204 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 126

205 Horkheimer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 278

206 Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, str. 154

207 ibid., str. 137

208 Adorno: Negativna dijalektika, citirano prema: ibid., str. 153

209 «Ne padajući u pogrešku jednačenja prirode i uma, čovječanstvo mora pokušati da njih dvoje pomiri», Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 90

210 «Čak i u društvu koje sebe slobodno određuje morala bi priroda, ma koliko se ona postepeno menjala, činiti faktor koji se opire identitetu», Horkhajmer, Materijalizam i metafizika, str. 106;

«Intelektualnoj i materijalnoj aktivnosti čoveka uvek će ostati nešto spoljašnje, naime prioda kao skup još neovladanih faktora s kojima društvo ima veze», Horkhajmer, Tradicionalna i kritička teorija, str. 56;

«Međutim, ako dobra koja su ljudima potrebna za život više ne nastaju u privredi prividno slobodnih proizvođača...nego kao rezultat planski usmeravanih napora čovečanstva, onda sloboda apstraktne individue, koja je stvarno bila sputana, postaje solidaran rad konkretnih ljudi čija je sloboda ograničena stvarno još samo prirodnom nužnošću», Horkhajmer, Autoritet i porodica, str. 227

211 Markuze, O kritici hedonizma, str. 114, u: Kultura i društvo

212 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 91

213 Adorno, Noten zur Literatur I, Ffm 1958, str. 186, citirano prema: Burger, Antropologija kao uporište kritičke teorije, str. 150

214 Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 53

215 Velmer, Prilog dijalektici moderne i postmoderne, str. 153

216 Horkhajmer, Društvena funkcija filozofije, str. 266, u: Kritička teorija, tom II

217 Habermas, Tri teze o istoriji delovanja Frankfurtske škole, str. 7,

Theoria 1-2/1985

218 Habermas, Ispreplitanje mita i prosvjetiteljstva, str. 122

219 Horkhajmer, Pomrčina uma, str. 131

220 “Paradoksalno, dok je teorija postajala radikalnija, Institut je pokazivao sve manju sposobnost da nađe vezu s radikalnim praxisom”, Džej, Dijalektička imaginacija, str. 404

221 “Nikakav se izraz više ne nudi koji ne bi bio u dosluhu sa vladajućim pravcima mišljenja, a ono što otrcani jezik već i samodjelatno ne čini, precizno nadoknađuje društvena mašinerija...Čak i ukoliko ljudi još nisu savladani tim ludilom, oduzeta su im sredstva za odupiranje zbog vanjskih i u njima samima usađenih mehanizama cenzure”, Horkhajmer, Adorno, Dijalektika prosvjetiteljstva, str. 8-9;

«Od sredine stoljeća očekivanja su i dalje gubila nesigurni empirijski temelj. Progresivna se teorija jednako malo kao i veliki pojedinac može osloniti na odlučujuće dijelove masa koje su snagom svoje funkcije zainteresirane za slobodni opstanak...Bojim se da će oni koji su vjerni esejima predgovor osjetiti kao izdaju, a u njemu sadržani negativni moment kao kukavički opoziv», Horkhajmer, Kritička teorija, tom II, str. 8;

«Otpor, bez obzira na to koliko bio očajnički, i sam je dio odvijanja onih stvari koje treba promjeniti», Horkhajmer, Kritička teorija, tom I, str. 13;

«Ukoliko je misao jasnija, utoliko ona više pogoni k dokidanju bijede, a ipak uvjerenje da je to krajnji smisao opstanka, svršetak povijesti i početak uma nije ništa drugo nego ljupka iluzija», Horkhajmer, Aktualnost Schopenhauera, str, 207, u: Kritika instrumentalnog uma;

«Današnji tok društva jeste opravdanje pesimizma, koje je Šopenhauer predosećao ali još nije mogao da analizira. Ljudska duša razvija se u automatsku funkciju sličnu kompjuteru. Jedva da još neka emocija doseže nešto drugo osim realnosti koja se može shvatiti kroz nauku. Što odlučnije ljudsko mišljenje mora da se redukuje na čisto instrumentalnu aktivnost, to tačnije osvedočenje kulture odgovara Šopenhauerovom 'priznanju da je naše stanje u najvećoj meri bedno i istovremeno grešno'...», Horkhajmer, Napomene o Šopenhauerovoj misli u odnosu prema nauci i religiji, str. 208, u: Šopenhauer i savremena misao;

«U Minimi Moraliji Adorno se, izgleda, slaže s mišljenjem da postoji veza između otkupljenja i sreće, premda on svojem dobu poriče čak i oslabljenu mesijansku moć. Pozitivna sloboda i genuino pomirenje koje ona obećava predstavljaju, kako on nagovješćuje, neprekidnu utopijsku nadu koja nije kadra da se zemaljski ostvari. Negacija negacije, taj san o alijenaciji što se vraća na sebe samu, san koji je poticao i Hegela i Marxa, mora ostati osujećena. Kao što podnaslov jedne od slijedećih Adornovih knjiga pokazuje, dijalektika može biti samo negativna. I kada kasnije Horkheimer pokazuje zanimanje za Schopenhauera, onda to zapravo potvrđuje promjenu fokusa Kritičke teorije», Džej, Dijalektička imaginacija, str. 434;

«Šta se izmenilo? Sam autor (Horkhajmer – prim. M.K.) smatra da je neodrživ sadržaj ekonomskih i političkih pojmova koje je ranije koristio. Promena je, dakle, u proceni stanja savremenog društva. Ranije uverenje u mogućnost njegove izmene zamenilo je ubeđenje u stabilnost postojećeg, neutralizaciju klasnog sukoba i likvidiranje svakog otpora», Kučinar, Kritička teorija Maksa Horkhajmera, str. 28

222 «Ono što je tuđe sistemu otkriva se kao konstituens sistema, i to obuhvata čak i političku tendenciju...Više nema nijednog mesta izvan toga mehanizma sa koga bi se ova sablast mogla nazvati pravim imenom; stvar se može napasti samo na onoj tački gde ona nije u skladu sa samom sobom. To smo podrazumevali Horkhajmer i ja pre nekoliko decenija pod pojmom tehnološkog vela», Adorno, Pozni kapitalizam ili industrijsko društvo, str. 138

223 «Teorija je sveza spoznaja koja proizlazi iz određene prakse, iz određenog postavljanja ciljeva...sama teorija dio je nastojanja ljudi koji je proizvode», Horkhajmer, Materijalizam i moral, str. 107, u: Kritička teorija, tom I;

«Prilikom analize pojma potvrde kakva igra ulogu u nezatvorenom, dijalektičkom mišljenju, pokazuje se da odluka o određenim istinama ovisi o još nezavršenim povijesnim procesima...I kategorije kao što su povijest, društvo, napredak, znanost i tako dalje vremenom doživljavaju promjenu svoje funkcije. To nisu samostalne bitnosti, nego momenti dane cjeline spoznaje, koju ljudi razvijaju u međusobnom suočavanju i suočavanju s prirodom i koja nikada nije identična s realnošću», Horkhajmer, O problemu istine, str. 234. Nešto ranije Horkhajmer tvrdi: «Istina je moment pravilne prakse», ibid., str. 230;