V a I i m a t o V a. A. I i. I i o I i o j o n o V

R
es
p
u
b
li
k
a
 
v
ilo
ya
tl
ar
i 
b
o
‘y
ic
h
a 
ye
r 
tu
rl
a
ri
 
ma
yd
on
la
rin
in
g 
ta
q
si
m
la
n
is
h
i
(2
0
1
2-
y
il 
0
1
.0
1
. 
ga
 
bo
'lg
an
 
h
o
la
ti
, 
m
in
g
g
a
 
h
is
o
b
id
a
)

<3
B
o
sh
q
a
y
e
r
la
r
1
0
1
4
2
,3
1
1
9
,7
9
8
7
,3
6
6
4
,1
4
2
1
,5
7
7
3
,6
2
5
0
,6
2
7
9
,8
5
6
4
,4
1
0
2
,3
5
4
8
,2
3
1
0
,0
1
7
6
,0
1
5
4
1
4
,1
M
e
li
o
r
a
ti
v
h
o
la
ti 
y
a
x
-
sh
il
a
n
a
d
i-
ga
n 
ye
rl
ar
27
,1
6
‘T
4
,0
CN
r -"
2
0
,9
OO
CN
rN
cT
4
,6
1,3
ON
7
9
,3
0
‘rm
o
n
v
a
b
u
ta
­
z
o
r
la
r
5
9
2
,2
3
,5
2
3
2
,5
1
7
3
,3
1
0
9
,8
0
,7
2
4
,6
2
0
1
,5
3
,4
OO
17
,7
5
8
,5
1
5
1
1
,9
T
o
m
o
r
-
q
a
y
e
r
la
r
i
4
4
,6
5
2
,2
5
5
,3
3
1
,8
7
3
,6
2
0
,3
4
5
,1
85
,1
5
8
,2
OO
oo"
5
7
,7
6
6
,9
4
1
,5
6
5
1
,4
j
9
Q
is
h
lo
q
x
o
‘j
a
li
k
y
e
r
la
r
i
- 
n
in
g 
ja
m
i
5
2
9
4
,4
2
5
3
,0
2
9
1
4
,6
1
2
4
1
,4
2
2
3
1
,0
1
0
1
4
0
,0
3
9
5
,8
1
3
0
1
,3
1
1
8
5
,6
2
9
8
,5
7
7
4
,9
3
1
9
,2
4
0
3
,7
2
6
7
5
3
,6
JS
c
n
Y
a
y
-
lo
v 
v
a
p
ic
h
a
n
­
z
o
r
la
r
4
8
5
5
,2
2
1
,6
2
6
8
5
,1
7
3
9
,0
1
5
0
3
,2
1
0
0
0
9
,0
1
5
8
,9
8
0
6,
1
8
6
5
,0
2
3
,6
3
9
7
,6
2
6
,0
1
7
2
,3
2
2
2
6
3
,4
B
o
‘z
y
e
r
­
la
r
8
,0
ON
rn
iO
ro
SO
2
3
,5
CD
c o
0
,8
I
CN
80
,7
K
o
‘p
y
il
lik
d
a
r
a
x
t­
z
o
r
la
r
1
2
,0
2
8
,4
2
4
,0
18
,6
3
4
,6
10,6
3
6
,4
5
3
,3
3
4
,2
T f
4
2
,6
3
6
,9
1
3
.7
3
5
2
,9
S
h
u
n
-
da
n 
su
-
g
‘o
r
i-
ladigan
4
1
9
,2
1
9
9
,1
2
0
0
,3
2
5
6
,6
4
1
7
,7
9
2
,1
1
9
7
,2
2
6
1
,9
2
4
5
,6
2
5
6
,2
2
9
8
,9
2
5
6
,3
2
1
2
,5
3
3
1
3
,6
H
a
y
-
dalma
y
e
r
la
r
4
1
9
,2
1
9
9
,1
2
0
0
.3
4
7
7
,5
6
6
9
,7
1
1
2
,6
1
9
7
,2
4
7
7
,4
2
8
4
,7
2
5
6
,2
3
3
3
,9
2
5
6
,3
2
1
2
,5
4
0
5
6
,6
U
m
u
­
m
iy
m
a
ydo
n
1
6
1
0
0
,6
4
3
0
,3
4
1
9
3
,7
2
1
1
7
,8
2
8
5
6
,8
1
0
9
3
7
,4
7
1
7
,5
1
6
7
7
,4
2
0
0
9
,9
4
2
7
,6
1
5
1
3
,2
7
1
5
,3
6
8
1
,6
4
4
4
1
0
,3
V
il
o
y
a
tl
a
r
Q
o
ra
q
a
lp
o
-
g
'i
st
o
n
A
n
d
ij
o
n
B
ux
or
o
Ji
z
z
a
x
Q
a
sh
q
a
d
a
ry
o
N
a
v
o
iy
N
a
m
a
n
g
a
n
S
a
m
a
rq
a
n
d
S
u
rx
a
n
d
a
ry
o
S
ir
d
a
ry
o
T
o
sh
k
e
n
t
F
a
rg
'o
n
a
X
o
ra
z
m
Ja
m
i
30

---

maydonlari qancha katta b o isa, texnikadan samarali foydalanish 
shuncha qulay bo'ladi.
Nazorat uchun savollar
1. 0 ‘zbekistonda yer tuzish qaysi tamoyillar asosida amalga oshiriladi?
2. Davlat yer kadastrini yuritish qanday amalga oshiriladi?
3. Davlat yer kadastrining yagona tizimi qanday tashkil qilinadi?
4. Davlat kadastrlarini yuritish tartiblari.
5. 0 ‘zbekiston Respublikasi yer fondining qanchasini qishloq xo ‘ja lik yerlari
tashkil qiladi?
1.4. Xorijiy mamlakatlarda kadastr tuzish
tajribalari
Tayanch iboralar:
yer sifati, k o ‘chmas mulk, soliq, yerga egalik huquqi.
Ko‘pgina mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining asosiy omil- 
laridan biri — ularda mavjud tabiiy manbalardan oqilona foyda- 
lanishdir. Yer ana shunday manbalarning asosiysidir. Yer haqidagi 
m a’lumotlarlardan foydalanish uning hosildorligini oshirish rejasini 
tuzishga, so'ngra yer sifatining pasayib ketishining oldini olishga 
yordam beradi.
Yer manbalaridan foydalanishning samarasini oshirish uchun 
u haqda quyidagi m a’lum otlarni yig‘ish maqsadga muvofiqdir. 
Avvalo, yerga egalik huquqi, undan foydalanish huquqining 
mavjudligi, yer va boshqa ko‘chmas mulkning bahosi, ulardan 
olinadigan soliq miqdori, hatto, yer va ko'chm as mulk joylashgan 
mintaqaning rivojlanish rejasini tuzish — shular jumlasidandir.
Yer va boshqa ko‘chmas mulklar haqida ko'plab m a’lumotlarni 
bir joyga yig‘ish, ularni qayta ishlash, saqlash va zarur boMganda 
ulardan foydalanish muammolarini yechish maqsadida yer yoki 
ko‘chmas mulk kadastri tizimi tuziladi. Hozirgi zamon kadastr 
tizimi har bir xorijiy mamlakatda o ‘z xususiyatlariga ega.
M asalan, 
Fransiyani 
olib ko‘raylik. M am lakatda hammasi 
bo‘lib 97 mln. yer uchastkalari (partsellalar) va 37 ming xususiy 
uylar, xonadonlar, do'kon, sanoat korxonalarining binolari bor.
31

---

Shuning uchun Fransiyada aw al soliq miqdorini aniqlash maq­
sadida soliq (fiskal) kadastri tuzilgan.
Fransiya yer kadastrining hozirgi vazifalari quyidagilardan 
iborat: kadastr planlarini tuzish, yer uchastkalariga egalik huquqini 
aniqlash, ularning maydonlarni o‘lchash, yerni va boshqa ko‘ch- 
mas mulkni baholash. Shularni hisobga olgan holda soliq miqdorini 
keltirib chiqarish.
K adastr faoliyati Tuluz shahrida joylashgan milliy kadastr 
xizmati tom onidan, Parijdagi Davlat kadastr hujjatlari xizmati 
idorasi va davlat departamentlarida joylashgan mintaqaviy soliq 
boshqarmalari tom onidan yuritiladi.
Davlat kadastr hujjatlari xizmati idorasining faoliyati esa kadastr 
planlarini tuzish va, ularni saqlashdir.
Mintaqaviy soliq boshqarmasi esa mavjud m a’lumotlarni yan- 
gilab turish, zamon talablariga javob beradigan darajada saqlash 
va shu asnoda ko'chm as mulkni baholash va ularni soliqqa 
tortishdan iboratdir.
Hozirda Fransiyada yer kadastrining avtomatlashtirilgan tizimi 
ishlab turibdi. Tizimga 5 mintaqaviy hisoblash markazi va 306 
mahalliy kadastr byurosi kiradi.
Bular, soliq boshqarmalarini o'zlarining m a’lumotlar banki- 
dagi kadastrga doir so‘nggi m a’lumotlar bilan ta ’minlaydi.
U m um an olganda, avtomatlashtirilgan tizimning asosiy vazi- 
fasi, barcha yer uchastkalari, ko‘chmas mulk obyektlari haqidagi 
m a’lum otlarni yig'ish, saqlash, uni qayta ishlashdan iboratdir.
Ispaniyada 
kadastr m a’lumotlarini Ispaniya kadastr markazi 
tuzadi. M arkazning asosiy vazifasi kadastr m a’lumotlarini yig'ish, 
qayta ishlash va ularni yangilab turishdan iborat. Kadastr ishla- 
rining mohiyati, asosan, kadastr xaritalarini aerofoto va fotogram- 
metrik tasvirlar asosida yaratish, yer uchastkalari (partsellalar) 
ning chegaralarini aniqlash, ularni raqam lash, mulk bahosini 
o shiradigan om illarni axtarib topib, uni asoslashdan tashkil 
topadi.
X aritalarni chizish, ularni yangilab turish ishlariga xususiy 
firmalarni jalb etish yaxshi natija berdi. Agar kadastr tuzishga 6 
yil davomida davlat 1 mlrd. AQSH dollari sarflagan bo‘lsa, keyingi,
32

---

3 yil davomida kadastrdan kelgan darom ad 2.5 mlrd. AQSH 
dollarini tashkil etadi.
Hozirda Ispaniyada 23 mln. ko‘chmas mulk birligi bo ‘lsa, 
shundan 20 millioni qishloq xo'jaligi uchastkalaridir. Uning 70 
foizga yaqini yangilangan.
Shaharsozlik kadastri ham tuzilgan. Har bir ko‘chmas mulkka 
alohida hujjatlar joriy qilingan.
Unda, binoning fotografiyasi, maydoni, necha qavatliligi, har 
bir qavatning chizmasi, xonadonning tavsifi, foydalanilmaydigan 
maydon, qachon qurilgani va shunga o ‘xshash boshqa iqtisodiy 
m a’lumotlar keltirilgan.
Yer kadastrida esa yer uchastkasining amaldagi chegarasi, 
maydoni, ekin turi, hosildorligi ko‘rsatilgan. Bir yer uchastkasining 
kadastrini tuzish, shahar sharoitida 20 AQSH dollarini, ekin 
maydoni uchun 9 dollarni tashkil etadi. Shundan xaritani qayta 
tuzishga 1.5 dollar sarflangan.
Ispaniya kadastr tizimi uch bosqichga ega. Birinchisi — kadastr 
markazi. U mamlakatdagi barcha kadastr xizmatlarini boshqaradi. 
Asosan, kadastr modelini, m e’yoriy hujjatlarni tayyorlaydi. Ikkin­
chi bosqichda, provinsiyalardagi boshqarmalarda kadastr m ar- 
kazidan olingan yo'riqnom alarda ko‘rsatilgan vazifalarni quyi 
tashkilotlarda bajarilishini ta ’minlash turadi.
Barcha ishlar uchunchi bosqichda, ya’ni munitsipal kadastr 
bo‘limlarida bajariladi.
Germaniyada kadastr ishlari yer kadastr boshqarmalari to ­
m onidan bajariladi. Bunday boshqarmalar, odatda, ichki ishlar 
vazirligi yoki moliya vazirligi tarkibida boMadi.
K adastr xaritalari 1:5000-1:200000 nisbatlarda tuziladi.
Mahalliy kadastr boshqarmalari o ‘zlariga ajratilgan hudud- 
lardagi mavjud yer va boshqa ko‘chmas mulklarni hisobga oladi, 
ularni ta ’riflaydi. Kadastr m a’lumotlari uzluksiz ravishda yangilanib 
turadi.
Yer uchastkalari, ekin maydonlari va boshqa yeriarning tasviri 
yer tasvirlovi bo‘limlari tom onidan bajariladi. Tasvirlov baholari 
yer va mulk egalaridan, jam oa tashkilotlaridan olinadi. Hozirda, 
G erm aniya bajarilayotgan kadastr tizimini yanada m ukam m a-
33

---

lashtirish masalasi m a’lum ot banklaridagi barcha axborotlarni 
birlashtirishdan iboratdir.
Yer va u bilan b o g iiq b o ‘lgan barcha turdagi ko ‘chm as 
mulklarning hozirgi holati «Yer kitobi» da qayd qilinadi, mulk 
egalarining faoliyati sir tutiladi.
Ko‘pgina Yevropa m amlakatlaridagidek, 
Shvetsiyada 
ham 
kadastr ko‘p maqsadlidir. Kadastr m a’lumotlari yer va boshqa 
ko'chm as mulk egalarining yerga va mulkka egalik huquqini 
maxsus mulkiy kitoblarda qayd qiladi, soliq miqdorini belgilaydi, 
undan tashqari davlatning yer manbalarining samarasini oshirish 
borasidagi siyosatiga xizmat qiladi.
Shved, yer kadastri milliy yer xizmati tizimiga mansub. Bu 
tizim uch bosqichdan iborat bo‘lib, markaziy boshqaruv, besh 
mintaqaviy boshqarma va yuzdan ortiq bo‘limlardan iborat. So'nggi 
yillarda milliy yer xizmati milliy kartografiya boshqarmasi bilan 
biriktirilib, yer kadastri tizimi tashkil qilindi.
Yer kadastri masalalari qamroviga kadastr m a’lum otlarini 
to ‘plash, ularni qayta ishlash, saqlash, mulkiy huquq, yer va 
mulkni soliqqa tortish vazifalaridan tashqari yer uchastkalarini 
shakllantirish, ularning tasvirlovini tayyorlash kabi ishlar ham 
kiradi.
Shvetsiyada, dunyoda birinchilar qatorida yer kadastrini avto- 
m atlashtirish ishlari bajarildi. H ozirda m am lakatda avtom at­
lashtirilgan holatda ishlaydigan Yer kadastri tizimi mavjud. 
Bunday tarzda tashkil qilingan m a’lumotlar banki mulkiy obyekt - 
larning hisobiy ro'yxatini tuzishga, soliqqa tortish tizimini oson- 
lashtirishga yordam beradi. U ndan tashqari, shahar va deh- 
qonchilik hududlarini rivojlantirish rejalarini tuzishni ham oson- 
lashtiradi. Tizim hamma uchun ochiq. Barcha foydalanuvchilar 
uning xizmatidan, m a’lumotlaridan bahramand bo‘lishi mumkin. 
Lekin, shunga qaramasdan tizimdagi m a’lumotlarni hech bir 
kimsa o'chirolmaydi yoki o'zgartira olmaydi. Bunday nomaqul- 
chiliklardan tizim kafolatlangan. M ukam m al ishlab chiqilgan 
kafolat tadbirlariga qaram asdan yana bir q o ‘shim cha kafolat 
mavjud. U ham bo‘lsa, barcha m a’lum otlar bankining dublikati, 
ya’ni asl nusxasiga teng kuchli boshqa bank nusxasi tayyorlangan.
34

---

So‘nggi yillarda kadastr ishlarini bajarishda muhim o'zgarish ro‘y 
berdi. Kadastr xaritalarining raqam shakliga o'tishi b o id i. Bu 
yangilik m amlakatda geografik m a’lumotlarining bir butun shved 
tizimiga o ‘tishi bilan bir paytga to'g'ri keldi.
Daniyada tuzilgan Yer kadastri ham, boshqa mamlakatlarda- 
gidek, asosan, soliq tizimiga xizmat qiladi. A w alo, shuni ta ’kidlash 
kerakki, dehqonchilik yerlaridan olinadigan soliq ularning hosil- 
dorligiga bogiiq. Keyinroq barcha mulkiy obyektlar ham soliqqa 
tortildi.
Obyekt bahosi esa kimoshdi savdosida aniqlanadigan bo ‘ldi.
H ozirda kadastr tuzish ishlari avtomatlashtirilgan. Kadastrning 
barcha m a’lumotlari axborotlar magnit disklariga yoziladi. M am ­
lakatda kadastr, yer mulki haqidagi m a’lum otlar, m unitsipal 
ko'chm as mulk ro ‘yxati tuziladi.
Daniya kadastri to ‘rt bo‘limdan iborat:
1. Yer uchastkalarining ro'yxati. U nda yer uchastkasining 
tartib raqami, maydoni, egalik guvohnomasining raqami, ularning 
holati, o ‘zgarishlar haqidagi m a’lumotlar, (yer uchastkalam i bo ‘- 
lish yoki ularni bir-biriga qo‘shib olish kabilar).
2. Kadastr xaritalari.
3. Yer uchastkalarini o ‘lchash hujjatlari, ularning chegaralari 
haqidagi m a’lumotlar.
4. Kadastr tasvirlovlari tarmoqlarini bog'love hi nazorat nuqta- 
larining ro'yxati.
K o‘chmas mulk bilan bog‘liq barcha o ‘zgarishlar kadastrda 
o ‘z aksini topadi. Bu ishlarga asos qilinib geodezik ishlarni 
bajarishga ruxsatnoma (litsenziya) si bor xususiy yer tuzuvchilar 
jalb qilinadi. K o‘chmas mulk egasi o ‘z mulkining tarkibida biror 
o ‘zgarish ro ‘y bersa, u haqda kadastr bo'lim iga o'zgarishlar haqida 
hujjat olib keladi va kadastr idorasi hujjatning to ‘g‘ri ekanligiga 
ishonch hosil qilsa, u holda mulk egasining huquqi muhofaza 
qilinib, hisobiy kitoblarga o ‘zgartirishlar kiritiladi. Aks holda, 
hujjatlami kadastr xizmati xodimlarining o ‘zlari tayyorlab, mulk 
egasiga yordam berishadi.
Bulardan tashqari, hisob-kitobda shaxsning xususiy mulkka 
nisbatan cheklangan huquqi, shu jum ladan, birovning ko‘chmas
35

---

mulkidan foydalanishning cheklangan huquqi (servitut), uni ga- 
rovga qo'yish kabi amaliyotlar ham ko‘rsatiladi.
Kadastr xizmati mamlakat markazidan uzoq bo‘lgan minta- 
qalarda joylashgan 85 okrug sudlarida joylashgan bo‘lib, ular adliya 
vazirligi tarkibiga kiradi.
Shuni alohida qayd qilish kerakki, tijorat maqsadlarida barpo 
etilgan bino va inshootlar kadastr hujjatlarida ko‘rsatilgan yer 
uchastkalarining hisob raqami bilan belgilanadi. Ular haqidagi 
boshqa ma’lumotlar odatdagidek yoziladi.
Avstriyada 
kadastrning qog‘oz xaritalari allaqachon raqamli 
xaritalar bilan alm ashtirilgan. M am lakatda kadastr m a’lum ot­
larini tuzadigan 100 ga yaqin tashkilot va m a’lum otlar bankidan 
bevosita foydalandigan 20 ming tashqi iste’molchi idoralar mav­
jud.
Finlyandiya 
kadastr xizmati ham raqamli xaritalardan foydala­
nish asosida tuzilgan. Mamlakatda kadastr borasida yangi uslubni 
qo ‘llash asosiy vazifa qilib qo‘yilgan. Bu uslub nisbati 1:5000 
bo'Igan, ortofotoxaritalardan foydalanishdir. Bunday xaritalarda 
joyning odatdagi tafsilotlari ifodalanib qolmasdan, unda kadastrga 
xos va mos barcha m a’lumotlar beriladi.