V a I i m a t o V a. A. I i. I i o I i o j o n o V

1-jadval
Respublika yer fondining yer toifalari bo‘yicha
taqsimlanishi
(2012-yil 01.01 gacha bo'lgan holati)
Jami maydon
Shundan
sug‘oriiadigan
T /r
Y er toifalari
ming,
ga.
Jami yerga
nisbatan
foizi
ming,
ga-
Jami yerga
nisbatan
foizi
1. Qishloq xo'jaligiga 
m o‘ljallangan yerlar
22259,2
50,12
4210,9
9,48
2.
Aholi punktlarining yerlari
234,9
0,53
48,5
0,11
24

---

1-jadvalning davom i
3.
Sanoat transport!, aloqa, 
mudofaa va boshqa 
m aq sad larg a m o 'lja lla n g a n
yerlar
1965,1
4,42
12,1
0,03
4.
Tabiatni muhofaza qilish, 
sog'lomlashtirish, rekreatsiya 
maqsadlariga mo'ljallangan 
yerlar
72,2
0,16
0,6
0
5.
Tarixiy-madaniy ahamiyatga 
m olikyerlar
0,4
0,001
0
0
6.
O 'rm on fondi yerlari
8661,1
19,50
26,7
0,06
7.
Suv fondi yerlari
813,6
1,83
4,5
0,01
8.
Zaxira yerlar
10403,8
23,43
2,0
0
Jami yerlar
44410,3
100
4305,3
9,69
Jadvaldagi m a’lum otlardan ko‘rinadiki, um um iy yer maydo- 
nining 50,12 foizini qishloq xo‘jalik yerlari, ya’ni qishloq xo‘jaligi 
bilan shug‘ullanadigan korxona, muassasa va tashkilotlar yerlarini 
tashkil qiladi. Olib borilayotgan yer hisobi shuni ko'rsatadiki, 
0 ‘zbekistonda 2012-yil sug‘oriladigan yer maydoni 4305,3 ming 
gektar bo ‘lib, um um iy m aydonning 9,69 foizini tashkil etadi. 
Ushbu maydonlardan olinayotgan qishloq xo‘jalik mahsulotlari 
um um iy qishloq xo‘jalik mahsulotlarining 100 foizini tashkil etadi. 
Shu sababli ham ishlab chiqarish manbalarini jadal rivojlantirishda 
sug'oriladigan yerlardan to ‘g‘ri va oqilona foydalanishni yo‘lga 
qo‘yish katta ahamiyat kasb etadi. Yagona yer fondi nafaqat foyda­
lanish maqsadlari b o ‘yicha, balki har bir yerdan foydalanuvchilar 
bo'yicha ham ajratiladi.
Respublikamizda hozirgi kunda asosiy yerdan foydalanuvchilar
— jam oa, kooperativ (shirkat) xo‘jaliklari, fermer va boshqa qishloq 
xo‘jalik korxonalari, muassasalari va tashkilotlari, sanoat, transport 
va boshqa noqishloq xo‘jalik korxonalari, muassasalari, q o ‘shma 
korxonalar hamda alohida fuqarolar hisoblanadi. Shunday ekan, 
yer kadastri yordamida yer fondining yerdan foydalanuvchilarning 
guruhlari bo‘yicha ham ularning taqsimlanishi to ‘g‘risida m a’lu­
m otlar berishi kerak. Yerdan foydalanuvchilar guruhlari bo ‘yicha
25

---

tavsiflar olish uchun yer kadastri har bir yerdan foydalanuvchi 
uchun alohida yuritilishi lozim. Shu sababli asosiy yer kadastri 
birligi — bu yerdan foydalanuvchi subyektdir. Yerdan foydalanish
— bu yagona davlat yer fondining tarkibiy qismini tashkil etgan, 
m a’lum bir yerdan foydalanuvchiga qat’iy belgilangan maqsadlarda 
davlat tomonidan berilgan hududdir.
Yerdan foydalanuvchi subyekt ma’lum maydon, joydagi o ‘rni, 
shakli va doimiy chegarasiga ega.
Yerdan foydalanuvchi subyektga yer berish va yer ajratish 
asosida amalga oshiriladi. Yer uchastkalarini foydalanish uchun 
ajratish yer qonunlari hujjatlarida belgilangan tartibda Vazirlar 
Mahkamasining qarori, viloyat, tuman va shahar hokimiyatlarining 
qarorlariga asosan amalga oshiriladi. Yerdan foydalanuvchilar yer 
uchastkasidan m e’yoriy hujjatlarda belgilangan asosiy maqsadlar 
bo‘yicha foydalanishlari zarur. Berilish muddatlariga qarab yerdan 
foydalanish ikki turga b oiinadi: doimiy va vaqtinchalik. Oldindan 
muddati ko‘rsatilmasdan berilgan yerlar muddatsiz yoki doimiy 
foydalanishdagi yerlar deb e ’tirof etiladi.
Yerdan muddatli foydalanish qisqa muddatli uch yilgacha va 
uzoq muddatli — uch yildan o ‘n yilgacha bo'lishi mumkin. Ishlab 
chiqarish ehtiyojlari talab qilgan hollarda bu m uddatlar mos 
ravishda qisqa muddatli yoki uzoq muddatli davrga uzaytirilishi 
mumkin. Yaylov chorvachiligi uchun yer uchastkalari qishloq 
xo‘jaligi korxonalariga 25 yilgacha muddatga berilishi mumkin.
Berilgan sharoitiga qarab yerlar birlamchi va ikkilamchi yerdan 
foydalanishga ajratiladi. Birlamchi foydalanish to ‘g‘ridan-to‘g‘ri 
davlat hokimiyati organlari tomonidan ajratiladi. Bularga jam oa 
xo'jaliklari, kooperativlar (shirkatlar), boshqa qishloq xo‘jalik kor­
xonalari, sanoat korxonalari, transport muassasalari, o ‘rmon xo‘ja- 
liklari va boshqalar kiradi.
Birlam chi yerdan foydalanishda qonunda ko‘zda tutilgan 
tartibda tom orqa uchastkalariga ikkilamchi tartibda yer berilishi 
mumkin. Bunda shirkat (jamoa) xo‘jaligining yerlaridan ikkilam­
chi foydalanish uchun yer maydonlari, xo‘jalik a’zolarining um u­
miy m a jlis qaroriga, asosan, boshqa yerdan foydalanuv chilarga 
yerlar — mahalliy hokimiyat qarori bo‘yicha beriladi.
26

---

Muddatsiz yerdan foydalanish uchun yerdan foydalanish hu- 
quqlarini beruvchi davlat dalolatnomasi bilan tasdiqlanadi. Davlat 
dalolatnomasiga binoan qishloq xo‘jalik korxonalariga biriktirilgan 
yerlar jam oa yerlariga va tomorqa yerlariga bo‘linadi. Tom orqa 
yerlari joylarda jam oa yerlaridan ajratiladi. Q ishloq x o ‘jalik 
korxonalari a ’zolari, qishloq joylarida istiqomat qiluvchi ishchilar, 
xizmatchilar va boshqa fuqarolar tom orqa yerlari maydoni yer 
kadastri kitobida ham da qishloq fuqarolar Kengashining xo'jalik 
daftarlarida qayd qilgan holda rasmiylashtiriladi. Yer maydonlaridan 
vaqtinchalik foydalanish davlat hokimiyati organlarining qarorlari 
bilan rasmiylashtiriladi.
Yerdan foydalanish yer kadastrining asosiy birligi sifatida o ‘z 
mazmuniga qarab turlicha boMib, foydalanish tavsifi bo'yicha 
farqlanuvchi turli tabiiy-tarixiy xususiyatlarga ega b o ig a n yer 
uchastkalarining yig‘indisidan iborat. Bular yer turlarini tashkil 
etadi. Yer kadastri yerdan foydalanuvchi chegarasida yerlar turlari 
bo‘yicha yuritiladi. Shu sababli yer turi yer kadastrining asosiy 
elementi hisoblanadi. Turlicha tabiiy xususiyatlarga ega bo‘lgan, 
aniq bir ishlab chiqarish maqsadlarida foydalaniladigan yer uchast- 
kalari yer turlari deb e ’tirof etiladi.
Yer turlarini tasniflashda ayniqsa qishloq xo‘jalik yer turlarini 
ajratish muhimdir. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirishda 
bevosita foydalaniladigan yer turlariga qishloq xo‘jalik yer turlari 
deb e ’tirof etiladi. Bularga haydalma yerlar, ko‘p yillik mevali 
daraxtzorlar, yaylovlar, pichanzorlar va bo ‘z yerlar kiradi.
Qishloq xo'jaligida bevosita foydalanilmaydigan yer turlari 
bo‘yicha ham alohida hisob yuritib boriladi. Bular o'rm onlar, 
botqoqliklar, ko‘llar, yo‘l va yoMaklar, qurilishlar, hovlilar, ko‘cha- 
lar, m ay d o n ch alar bilan band yerlar, qum lik lar va qishloq 
xo'jaligida foydalanilmaydigan boshqa yerlardir.
Qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish m aqsadida tizim li tarzda 
m untazam foydalanadigan yer turi haydalm a yerlardir. Bunga 
ekilgan ko‘p yillik o ‘tlar va dam berish uchun qoldirilgan shudgor 
yerlar ham kiradi. Pichanzor va yaylovlarni yaxshilash maqsadida 
haydalib, chorva uchun ekilgan o‘tlar va daraxtlar orasiga ekilgan 
m aydonlar ekin yerlariga kirmaydi. S u n’iy ravishda yaratilgan
27

---

mevali ko‘p yillik daraxtzorlar, butazorlar yoki o ‘tsim on ko‘p 
yillik o'simliklar, mahsulot beradigan dorivor va texnik daraxtzorlar 
ko‘p yillik daraxtzorlar deb yuritiladi. Ularga bog‘lar, tokzorlar, 
tutzorlarva mevali ko‘chatzorlar kiradi. Meva hosilini olish uchun 
ekilgan ko‘p yillik daraxtzorlar bog'larni tashkil etadi. Tokzorlar
— uzum olish maqsadida ekilgan ishkomlardir; tutzorlar — ipak 
qurtini boqish uchun ekiladigan tut plantatsiyalari; mevali ko‘- 
chatzorlar — ko‘p yillik madaniy mevali daraxt ko‘chatlarini 
yetishtirish uchun foydalaniladigan yerlar tarkibiga kiradi.
M untazam ekin ekib kelingan, ammo bir yil (kuzdan kuz- 
gacha) va undan ortiq davrda haydalmagan va foydalanilmay 
qolgan yerlar bo‘z yerlardir. Chorva mollari uchun dag‘al xashak 
sifatida uzluksiz pichan o ‘rib turiladigan qishloq xo‘jalik yerlari