Vərəmin aşkarlanması, diaqnostikası, müalicəsi və profilaktikasına müasir yanaşmalar
Yüklə 5,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
3 UNAIDS Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İİV/QİÇS üzrə Birləşdirilmiş proqramı – the Joint United Nations Programme on HIV/AIDS USAID Beynəlxalq inkşaf üzrə Amerika Agentliyi - ingl. US Agency for International Development) USM Ultrasəs müayinə ÜST Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatı v/d Venadaxili VƏDV Vərəm əleyhinə dərman vasitələri VƏP Vərəm əleyhinə preparatlar VƏRƏM/İİV Vərəm İİV infeksiyası ilə müştərək VMB Vərəm mikobakteriyası VYRYZ Vərəmə yoluxma riski yüksək olan zonalar XBT-10 Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı, 10-cu baxış XDİ Xəstəxanadaxili infeksiya YAART Yüksək aktivli antiretrovirus terapiyası YT Yanaşı təsir Z Pirazinamid 4 GİRİŞ Hazırda dünyada vərəm xəstəliyinin spesifik dərmana davamlı formalarının artması xəstəliyin epidemioloji gərginliyinə səbəb olmuşdur. Epidemik vəziyyətin əsas səbəblərinə vərəm mikrobakteriyalarının spesifik dərmanlara həssaslığının və ya davamlılığının təyin edilmədən xəstələrə müalicənin aparılmasıdır. Digər səbəbi isə xəstələrə spesifik dərmanların düzgün olmayan dozada və kombinasiyada tətbiq edilməsidir. Sözsüz müalicə olunan xəstələrin sosial vəziyyəti və həyat tərzi, buna müvafiq olaraq müalicə prosesində onların yayınması da əhəmiyyət kəsb edir. İnsan immunçatışmazlığı faktorunun dünyada artması da sözsüz vərəmə görə epidemik vəziyyətin yaranmasında mühüm rol oynayır. Bütün bunların nəticəsində son illər dünyada olduğu kimi Cənubi Qafqaz respublikalarında da, o cümlədən Azərbaycanda ilkin xəstələr arasında müalicə kursunun sonuna çatdıran, müalicənin effektliyi-dağılma boşluğunun bağlanması, və mikrobakteriyaların ifrazının kəsilməsi uyğun olaraq 75-95% təşkil edir. Spesifik dərmanlara davamlı xəstələrin, xüsusən multirezistent formaların müalicəsi zamanı klinik sağalma 50-55% müşahidə olunur. VƏRƏMİN EPİDEMİOLOGİYASI Vərəm xəstəliyinin mənbəyi xəstə insanlar, heyvanlar və quşlardır. Epidemioloji cəhətdən ən qorxulu olanlar bəlğəmlə küllü miqdarda mikobakteriyaları xaric edən xəstələrdir. Bir xroniki vərəmli xəstə sutka ərzində 7 milyarda qədər vərəm çöpləri xaric edir. Belə xəstə 1 dəfə öskürərkən havaya 60 minə yaxın tüpürcək dənəcikləri püskürür. Bir açıq formalı vərəmli xəstə il ərzində 8-12 yeni sağlam şəxsin vərəmə tutulmasına və 150-200-ə yaxın sağlam şəxsin vərəmə yoluxmasına səbəb ola bilər.Vərəm mikobakteriyaları təkcə bəlğəmlə deyil sidik, nəcis və irinlə də xaric olunurlar. Vərəm xəstəliyinin epidemioloji vəziyyətini bir sıra statistik göstəricilər müəyyənləşdirir. Onlar yoluxma, xəstələnmə, xəstəlik halları və ölümdür. Yoluxma - tuberkulinə müsbət cavab vermiş şəxslərin (allergiyalı şəxsləri çıxmaq şərti ilə) bütün müayinə olunanlara faiz nisbətidir. Xəstələnmə - hər 100 min nəfər əhali arasında ilk dəfə aşkar olunmuş aktiv formalı vərəmli xəstələrin 1 il ərzində sayıdır. Xəstəlik - hər 100 min nəfər əhali arasında ilin axırında qeydiyyatda olan aktiv formalı vərəmli xəstələrin ümumi sayıdır. Ölüm - hər 100 min nəfər əhali arasında il ərzində vərəm xəstəliyindən ölmüş xəstələrin sayıdır. Bu göstəricilər dünyanın müxtəlif ölkələrində müxtəlif saydadırlar. İnkişaf etmiş ölkələrdə bir qədər az, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə çox, iqtisadi vəziyyəti ağır olan ölkələrdə isə göstəricilər daha yüksək olur. Bununla belə, bəzi ölkələrdə statistik rəqəmlərin dəqiq öyrənilməsi mümkün olmadığına görə bu rəqəmlər dəyişir və vərəmin dünyada həqiqi epidemioloji vəziyyətini olduğu kimi aşkar etmək xeyli çətinliklər törədir. Ancaq Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının, Beynəlxalq Vərəm və Ağciyər Xəstəliklərinə Qarşı Mübarizə İttifaqının birgə işi vərəm haqda ümumi təsəvvür yaratmağa imkan verir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının verdiyi məlumata görə dünyada hər il 10 milyona yaxın insan vərəm xəstəliyinə tutulur. Hər il 3 milyona qədər insan vərəm xəstəliyindən dünyasını dəyişir. 20 milyondan artıq batsilyar xəstə var. Bütövlükdə dünya əhalisinin üçdə birinə qədəri vərəmə yoluxmuşdur. Son 5 illərdə dünyanın bir sıra ölkələrində vərəm xəstəliyi artmağa meyillidir. Bunun bir neçə səbəbi var: sosialist sisteminin dağılması ilə bağlı dünyada miqrasiyanın artması, dünya iqtisadi durumunun kəskin sürətdə dəyişməsi və pisləşməsi, son 15-20 il-də dünyada QİÇS xəstəliyinin geniş yayılması. Ümumiyyətlə, dünyada kasıbların sayı artdıqca, iqtisadi problemlərin coğrafiyası genişləndikcə vərəm xəstəliyinin yayılması və artması da müşahidə olunacaq. Vərəm xəstəliyinin geniş yayılmasına bu gün dünyada vərəm mikobakteriyalarının rezistentliyinin artması və çoxalması da bir səbəbdir. Vərəm xəstəliyindən ölənlərin sayı digər yoluxucu xəstəliklərdən ölənlər arasında yenə də öndə gedir. Vərəmə yoluxanların sayının artması əhali arasında vərəm rezervuarının, yəni yoluxmanın əsas səbəbkarı olan açıq formalı vərəmli xəstələrin sayının hələ çox olmasına dəlalət edir. Vərəm xəstəliyinin artmasında vərəmdən sonra qalıq dəyişiklərdə endogen reaktivasiyanın da böyük rolu vardır. Hal-hazırda böyüklər arasında vərəm xəstəliyinin sayının artmasında bu səbəb mühüm rol oynayır. Beləliklə, endogen reinfeksiyanın və yenidən yoluxmanın sayı artdıqca vərəm xəstəliyinin yaxın dövrlərdə azalması, yaxud da ləğv olunması haqqında proqnozlar söyləmək olduqca mümkünsüzdür. Vərəmin epidemiologiyası ftiziatriyanın əsas sahələrindən biri olaraq vərəmə yoluxma mənbələrini, infeksiyanın keçmə yollarını və onun bir yoluxucu xəstəlik kimi əhali arasında yayılmasını və əhalinin risk qrupunun vəziyyətini öyrənir. Vərəm təkcə insan orqanizmi ilə xəstəlik törədicisi arasında olan tibbi-bioloji problem deyil, həm də sosial problemdir, çünki sosial faktorlar insan sağlamlığına təsir edən faktorlardır. Konkret olaraq həyatın maddi-texniki bazası, sanitar mədəniyyəti, məşğulluğun növü, yaşayış, mənzil şəraiti, tibbi xidmətlə təminat və s. insan sağlamlığında böyük rol oynayır. Vərəm öyrənilərkən epidemioloji nöqteyi-nəzərdən demoqrafik xüsusiyyətlər, yəni əhalinin yaşı, uşaqların əhali arasında xüsusi çəkisi, cinsi, kişi və qadınların say münasibəti, yaşlıların sayı, əhalinin sıxlığı və s. məsələlər nəzərə alınmalıdır. Sözsüz ki, vərəm xəstəliyinin əsas mənbəyi vərəm xəstəliyinə tutulmuş vərəm mikobaktrriyası ifraz edən xəstələrdir. Daha çox təhlükə törədən xəstələr daimi olaraq və küllü miqdarda vərəm mikobakteriyalarını ifraz edənlərdir. Ancaq azsaylı vərəm mikobakteriyaları ifraz edən xəstələr də, əgər sıx kontakt olarsa, təhlükəli sayılır. Ağciyərdən başqa vərəm mikobakteriyaları xaric edən digər orqanların vərəmi olan xəstələr də ətrafdakılar üçün yoluxma təhlükəsi yaratdıqlarına görə qorxuludurlar. Belə ki, böyrəklərin, sidik-tənasül yollarının, irin axarları olan sümük və oynaqların, periferik limfa düyünlərinin və digər orqanların vərəmi buna misal ola bilər. Söhbət zamanı öskürək, asqıraqla, öpüşərkən selik damcıları ilə və sairə yollarla vərəmə yoluxma mümkündür. Uzun zamanlar vərəmə yoluxmanın əsas yolu hava-damcı yolu sayılırdı. Ancaq birbaşa kontakt olmadan da vərəm mikobakteriyaları olan bəlğəm, yaxud başqa möhtəviyyatla çirklənmiş müxtəlif əşyalar ilə yoluxma mümkündür. Vərəm mikobakteriyalarının ətraf mühitə təsirinə qarşı yüksək davamlılığını, onların uzun aylar və illərlə həyat fəaliyyətini və patogenliyini, qaranlıqda, torpaqda, axar sularda, aşağı temperaturda dözümlülüyünü və bir sıra dezinfeksiyaedici maddələrə qarşı davamlılığını nəzərə alsaq hava-toz yolunun yoluxmada xüsusi rol oynadığını qeyd etməliyik. Vərəmə yoluxma eyni qab-qacaqdan istifadə edərkən alimentar yolla da baş verə bilir. Mahiyyət etibarı ilə ikinci dərəcəli yoluxma mənbəyi vərəm xəstəliyinə tutulmuş iri buynuzlu mal-qaradır. Bu zaman ən çox qorxu törədən heyvandarlıqla məşğul olan şəxslərin vərəmli heyvanlarla kontaktı məsələsidir. Bu halda da hava-damcı və hava-toz vasitəsilə yoluxma baş verir. Bundan başqa belə heyvanların qaynadılmamış, termik zərərsizləşdirməyə məruz qalmamış məhsulları, pasterizə olunmamış südü və bu süddən hazırlanmış məhsullar yoluxma mənbəyi ola bilər. Buna Yüklə 5,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|