Water problems: science and technology

Nəticə 
Kür-Araz su təsərrüfatı sistemində çay daşqınlarının idarə olunması aşağıdakılar-
dan ibarətdir.
1. Mingəçevir və Araz su anbarları kompleksində daşqın axınlarının rejiminin
aşağı byefə buraxılması sisteminin dispetçirləşdirmənin tənzimlənməsinin təkmil-
ləşdirilməsi;
2. Kür- Araz çaylarının daşqın sularının idarə olunması tərtib edilən sxem üzrə
mühafizə tədbirlərin görülməsi;
3. Çayların suburaxma qabiliyyətini  düzgün təyin edilməsində, məcra proses-
lərini nəzərə alaraq, axının məcradan subasara çıxan hissəsində kinematik effekti
nəzərə alınması;
4.  Çaylarda  daşqından  mühafizə  tədbirlərinin  görülməsində  hidrotexniki
mühafizə qurğularının adlandırılması sxemini nəzərə alınması təklif edilir.
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Qənbərov E.S. Çayların suburaxma qabiliyyətinin hesablanması. Metodiki vəsait.
AzMİU. Bakı 2016.
2. Mamedov R.Q. Vodnıy faktor. Risk i bezopasnoctğ vodoxozəystvennoqo kom-
pleksa Azerbaydcana. Baku 2002.  
3. Səmədov R.İ. Kür çayının daşqın sularının zərərli təsirinin qarşısının alınması
haqqında.  «Ölkənin  dayanıqlı  inkişafında  fövqəladə  halların  təsirinin  zəi-
flədilməsinin əhəmiyyəti». II Beynəlxalq elmi-praktiki konfrans. Bakı. Elm.
2003.
4.  Səmədov  R.İ.  Çayların  təhlükəsiz  suburaxma  qabiliyyətinin  təyin  edilməsi
haqqında. «Su ehtiyatlarının səmərəli və kompleks istifadəsinin müasir problem-
ləri»  Az SPETİ. Bakı-2005.
Qənbərov E.S. Çaylarda daşqın sularının 
idarə olunması
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
SU EHTİYATLARI VƏ ONLARIN İNTEQRASİYALI 
İDARƏ EDİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ
3/2016
37

---

SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
UOT 551.48(057.8)
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
3/2016
38
Giriş
Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının (Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun) iqti-
sadi-coğrafi  baxımdan  çox  strateji  mövqe  tutması,  mühüm  meyvə-tərəvəzçilik
zonası olması, su tələbatının böyük, lakin quraq ərazilərin çox, həm də tranzit və
transsərhəd çaylardan asılılığı ona diqqəti daim aktual etmişdir.
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu respublikada iqtisadi əhəmiyyətinə, o cümlədən
su təchizatı dairəsinin zənginliyinə görə spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Regionda
su istehlak dairəsini əsasən suvarma əkinçiliyi, şəhər və kənd əhalisinin içməli su
təchizatı, otlaq və örüşlər, sənaye müəssisələri, turizm sektoru təşkil edir. Kurort-
rekreasiya təsərrüfatının formalaşması və inkişafında su ehtiyatlarının rolu danıl-
mazdır.  Əlverişli  coğrafi  mövqeyə,  zəngin  rekreasiya  potensialına  malik  olan
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun su ehtiyatlarının əsasını çaylar təşkil edir. Regio-
nun suya olan tələbatının ödənilməsində mühüm rol oynayan çaylar bir tərəfdən
təbiət  abidələri  kimi  insanları  öz  sahillərinə  cəlb  edir,  təsərrüfatın  müxtəlif
sahələrində istifadə olunur, digər tərəfdən isə sanki, sanitar funksiyasını yerinə ye-
tirərək, təmizlik-gigiyena məsələlərini həll edir. Turizm-rekreasiya fəaliyyətinin
(Səh. 38-46)
QUBA-XAÇMAZ İQTİSADİ RAYONUNDA
ÇAY SULARININ KEYFİYYƏTİ, SU İSTEHLAK
SAHƏLƏRİNİN İNKİŞAF DİNAMİKASI VƏ 
SU EHTİYATLARININ YETƏRLİLİK 
İMKANLARI
Abduyev M.A., Teymurov M.Ə.
AMEA Coğrafiya İnstitutu, Bakı şəhəri, 
[e-mail]
Abstract. The article is devoted the development dynamics to the main areas of
water consumption (irrigation agriculture and drinking water supply ) of the Guba-
Khachmaz economical region in recent years.  It was determined that for using of
water consumption of the irrigation agriculture and drinking water supply is spent
53,9% of internal river's water resources (928 mln. m
3
).  The best situation with the
supply of water resources is within the Guba and Gusar aadministrative districts, the
worst situation is in the Khachmaz district (deficit local water resources 92,7%).
Açar sözlər: su ehtiyatları, əhalinin su təchizatı, suvarma norması, çay sularının
keyfiyyəti, su ehtiyatlarının yetərlik səviyyəsi.

---

genişləndiyi və yeni istirahət mərkəzlərinin yaradıldığı indiki dövrdə çay sularının
yalnız  kəmiyyətcə  deyil,  həm  də  keyfiyyətcə  qiymətləndirilməsi  tələb  olunur.
Kurort-rekreasiya regionlarının antropogen yüklənməsinin artması çay axımının
təbii rejiminin dəyişməsinə səbəb olur. 
Tədqiqatın materialları və şərhi
Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun çay suları O.A.Alyokinin [7] təsnifatına görə
orta  minerallaşma  dərəcəsinə  (200-500  mq/l)  malik  olan  sular  qrupuna  aiddir.
Ərazidə şimaldan cənuba və mənbədən mənsəbə doğru həm iqlimin quraqlaşması
və həm də antropogen fəaliyyətin artması ilə əlaqədar torpaq örtüyünün şoranlığı
artır. Bunun nəticəsində də minerallaşmanın kəmiyyəti qeyd edilən istiqamətdə ar-
taraq Xarmidorçayda 395 mq/litrə, Qudyalçayın Nizovaya məntəqəsində isə 584,1
mq/litrə çatır (cədvəl 1).
Cədvəl 1. Çay sularının bəzi keyfiyyət göstəriciləri
39
3/2016
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Abduyev M.A., Teymurov M.Ə. Quba-Xaçmaz iqtisadi
rayonunda  çay sularının keyfiyyəti, su istehlak...
Çay-məntəqə
Axım
həcmi,
W
q
,
mln.m
3
Çoxillik
orta
mineral-
laşma
mq\l 
Çoxillik
orta ion
axımı,
R
ion
min
ton 
Ümumi
kation
axımı,
min ton
Ümumi
anion
axımı,
min ton
Mikro-
ele-
ment-
lər, ton
Biogen
ele-
ment-
lər, ton
Qusarçay-Küzün
139
310,5
43
11,1
31,9
16
53,7
Quruçay-Susay
21
287,8
6,2
1,6
4,6
2,5
5,1
Qudyalçay-Xınalıq
105
270,1
28
7,1
21,3
14
26,4
Qudyalçay-Qırız
231
312,5
72
18,1
53,9
18
59,2
Qudyalçay-Küpçal
251
332,6
83
21,8
61,2
22
83,6
Qudyalçay-Nizovava
90
584,1
53
15,2
37,8
12
28,7
Xınalıqçay-Xınalıq
16
323,2
5,1
1,3
3,79
2,0
4,5
Ağçay-Cek
72
277,0
20
5,2
14,8
11
19,7
Ağçay-Suxtaqala
9
360,7
3,2
0,8
2,44
0,7
2,6
Qaraçay-Rük
63
327,1
20
5,3
14,7
10
26,6
Qaraçay-Alıç
74
362,7
27
7,0
20
11
18,9
Çaqacukçay-Rustov
21
312,9
9,6
2,5
7,1
2,7
5,3
Vəlvələçay-Yerfi
50
363,5
18
4,6
13,4
8,4
21,0
Vəlvələçay-Nohurdüzü
87
372,0
32
8,5
23,5
11,8
23,4
Vəlvələçay-Təngialtı
132
378,4
54
14,3
39,7
15,6
25,9
Derkçay-Derk
5
388,4
1,9
0,5
1,4
0,4
1,7
Xarmidorçay-Xaltan
10
395,0
3,9
1,0
2,76
0,7
3,0

---