Water problems: science and technology

-
Su anbarından çıxan cəm su;
-
Sutullayıcıdan çıxan su;
-
SES-dən çıxan su.
Şəkil 4. HEC ResSim modelləşdirməsinin əsasları.
Gursululuq axımının su anbarından ötürülməsi zamanı aşağıdakı modelləşdirmə
şərtlərinə baxılmışdır: 
Şərt 1. Gursululuq dövründə su anbarında icazə verilən suyun səviyyələri (hədəf
səviyyələr) ilkin məlumat kimi modelə daxil olunur. Bu zaman əsas hesabi hal üçün
gursululuq  dövrünün  əvvəlində  ölü  həcmin  səviyyəsi  143,50  mBS,  gursululuq
dövrünün sonunda normal basqılı səviyyə 158,00 mBS təşkil edir. Yoxlama hal üçün
isə gursululuq dövrünün əvvəlində ölü həcmin səviyyəsi 143,50 mBS, gursululuq
dövrünün sonunda normal basqılı səviyyə 158,00 mBS, gursululuq dövrü ərzində
qısa müddətdə icazə verilən ekstremal (maksimal) səviyyə 159,90 mBS qəbul edilir.
Şərt 2. Gursululuq axımının ötürülməsi zamanı sutullayıcının fəaliyyətini və
aşağı byefə boş-boşuna axımın ötürülməsini  minimuma endirilir;
Şərt 3. Gursululuq dövrünün başlanğıcından sonunadək SES-nın tam gücü ilə
işləməsi nəzərdə tutulur.
Modelləşdirilmədə  əsas  məqsəd  su  anbarında  gursululuq  axımının  transfor-
masiyasınının dinamikası və gursululuğun təhlükəsiz (qəza baş vermədən) keçə
biləcəyi sərfinin təyinidir.
Gursululuq axımının modelləşdirilməsi 4 variantda aparılmışdır: normal və 3
təmir halı. Təmir hallarının hesablanmalarının zəruriliyi Şəmkir hidroqovşağının
sutullayıcısı üzərində aparılan və başa çatmayan tikinti-bərpa işlərinin sukeçirici
qurğularının suburaxma qabiliyyətlərinə təsirin yoxlanılmasından irəli gəlir.
Variant 1.  Sutullayıcı -3 aşırımdan su ötürülür, SES-2 turbin tam gücü ilə işləyir
(şəkil 5).
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
1/2016
33
Qarayev N.Ə.,Sultanov E.T.,Abbasov S.A.,Rəcəbov R.F.
Şəmkir hidroqovşağından gursululuq axımının...
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ

---

34
1/2016
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Qarayev N.Ə.,Sultanov E.T.,Abbasov S.A.,Rəcəbov R.F.
Şəmkir hidroqovşağından gursululuq axımının...
Variant_2.'>SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Şəkil 5. Hec ResSim modeli vasitəsilə variant 1 üzrə modelləşdirmə.
Variant 2. Sutullayıcı-2 aşırımdan su ötürülür, SES-2 turbin tam gücü ilə işləyir
(şəkil 6).
Şəkil 6. Hec ResSim modeli vasitəsilə variant 2 üzrə modelləşdirmə.

---

35
1/2016
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Qarayev N.Ə.,Sultanov E.T.,Abbasov S.A.,Rəcəbov R.F.
Şəmkir hidroqovşağından gursululuq axımının...
Variant 3. Sutullayıcı – 2 aşırımdan su ötürülür, SES – 1 turbin tam gücü ilə
işləyir (şəkil 7).
Şəkil 7. Hec ResSim modeli vasitəsilə variant 3 üzrə modelləşdirmə.
Variant 4. Sutullayıcı – aşağı byefdə enerji söndürücü qurğu tam bərpa olun-
madığına görə sutullayıcıdan suyun ötürülməsi nəzərə alınmır,  SES – 2 turbin tam
gücü ilə işləyir (şəkil 8).
Şəkil 8. Hec ResSim modeli vasitəsilə variant 4 üzrə modelləşdirmə.

---

36
1/2016
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Qarayev N.Ə.,Sultanov E.T.,Abbasov S.A.,Rəcəbov R.F.
Şəmkir hidroqovşağından gursululuq axımının...
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Nəticə
Gursululuq axımının Şəmkir hidroqovşağından ötürülməsinin HEC ResSim proq -
ram təminatı vasitəsilə modelləşdirilməsinin nəticələri aşağıdakılardır:
1. Şəmkir su anbarı irriqasiya rejimində fəsli təyinatlı olduğuna görə suvarma
mövsümünün sonunda suyun səviyyəsi ölü həcm səviyyəsinə enməlidir. Hətta, su-
varma dövrünün sonunda su anbarında ölü həcm səviyyəsindən yuxarıda qalan sular
Mingəçevir su anbarına ötürülməlidir;
2.  Bütün modellər üçün su anbarında suyun səviyyəsi aprelin 1-də 143,50 m-
ə endirilir. Bu zaman su anbarı faydalı həcmi həddində gursululuq axımının qəbu-
luna və onun transformasiyasına hazırdır.
3. Su sərflərinin təminatından asılı olaraq hidrotexniki qurğuların sukeçirmə qa-
biliyyətləri aşağıdakı cədvəl 2-də verilmişdir.
Cədvəl 2. Su sərflərinin təminatından asılı olaraq hidrotexniki qurğuların
sukeçirmə qabiliyyətləri
Sukeçirici qurğular
İllər
Təminat faizi P, %
Sutullayıcı 
SES
0,01
0,1
1
3
5
I
3 aşırım 
2 turbin
1940
+
1968
+
1976
+
1978
+
1987
+
1988
+
II
2 aşırım 
2 turbin
1940
+
1968
+
1976
+
1978
-
+
1987
+
1988
+
III
2 aşırım 
1 turbin
1940
+
1968
-
+
1976
-
+
1978
-
-
+
1987
-
-
+
1988
-
+
- 
2 turbin
1940
-
-
-
+
1968
-
-
-
+
1976
-
-
-
+
1978
-
-
-
+
1987
-
-
-
+
1988
-
-
-
+
Variant
I
II
III
IV*
1-ci hal

---

37
1/2016
SU EHTİYATLARI VƏ ONLARIN İNTEQRASİYALI 
İDARƏ EDİLMƏSİ PROBLEMLƏRİ
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Qarayev N.Ə.,Sultanov E.T.,Abbasov S.A.,Rəcəbov R.F.
Şəmkir hidroqovşağından gursululuq axımının...
* su anbarında suyun səviyyəsi 158,00 m BS-lə məhdudlaşdırılır;
** su anbarında suyun səviyyəsi 159,90 m BS-ə qədər qaldırılır.
4.  Şəmkir hidroqovşağının layihəsi üzrə nəzərdə tutulmuş hidrotexniki sukeçirici
qurğular normal işçi vəziyyətdə olduğu zaman bütün tip modellərdə əsas və yoxlama
halları üçün gursululuğun maksimal sərfləri aşağı byefə ötürülür. Yoxlama halı üzrə
P=0,01% təminatlı sərflər ötürülən zaman su anbarında suyun maksimal səviyyəsi
158,03 mBS təşkil etmişdir.
5.  Modelləşdirmə zamanı 3 təmir halına baxılmışdır:
1-ci  təmir  halı  -  sutullayıcının  3  aşırımlı  yuxarı  başlığının  orta  (bir)  aşırımı
təmirdədir.
2-ci  təmir  halı  -  sutullayıcının  3  aşırımlı  yuxarı  başlığının  orta  (bir)  aşırımı
təmirdədir, SES-nın turbinlərindən biri təmirdədir. 
3-cü təmir halı – sutullayıcı təmirdədir.
6.  1-ci təmir halı. 
Tip I, II və III hidroqraflar proqnozlaşdırılan zaman P=0,01% təminatlı sərflər
sukeçirici qurğulardan keçir. Bu zaman anbarda suyun maksimal səviyyəsi 159,82
mBS təşkil etmişdir.
I b (1978-ci il) tip gursululuq hidroqrafı proqnozlaşdırılan zaman isə yalnız
P=0,1% təminatlı sərflər sukeçirici qurğulardan buraxıla bilir.
7.  2-ci təmir halı.
Tip I-a (1940-cı il) hidroqraf proqnozlaşdırılan zaman P=0,01% təminatlı sərflər
sukeçirici qurğulardan keçir.
8. 2-ci təmir halı.
Tip I-b (1968, 1988-ci illər) və Tip II (1976-cı il) hidroqraflar proqnozlaşdırılan
zaman P=0,1% təminatlı sərflər sukeçirici qurğulardan keçir.
9. 2-ci təmir halı.
Tip III (1987-ci il) və Tip Ib (1978-ci il) hidroqraflar proqnozlaşdırılan zaman
P=1% təminatlı sərflər sukeçirici qurğulardan keçir.
10. 3-cü təmir halı. Şərt 1-NBS 158,00. Gursululuq hidroqraflarının formasından
asılı olmayaraq P=0,01%,  P=0,1% və P=1% təminatlı sərflər sukeçirici qurğulardan
aşağı byefə ötürülmür.
11. 3-cü təmir halı. Şərt 1-NBS 158,00. Gursululuq hidroqraflarının formasından
asılı olmayaraq P=3%  təminatlı sərflər sukeçirici qurğulardan aşağı byefə ötürülür.
- 
2 turbin
1940
-
-
+
1968
-
-
+
1976
-
-
+
1978
-
-
-
-
+
1987
-
-
-
+
1988
-
-
+
IV**
2-ci hal

---