Microsoft Word 1 Darslik amna

 
 
 
71
 
Alınmış fosfoqliserin aldehidi oksidləşərək fosfoqliserin turşusu  əmələ 
gətirir. 
 
 
Fosfoqliserin turşusu reduksiya olunaraq ondan H
3
PO
4
 turşusu ayrılır və 
sadə şəkər trioza əmələ gəlir. 
 
 
Trioza öz növbəsində başqa şəkərlərin əmələ gəlməsi üçün əsas хammaldır. 
Iki molekula trioza birləşib heksozaya çevrilir. Müəyyən edilmişdir ki, heksozanın 
əmələ  gəlməsi üçün 675 kkal(2821 kcoul) günəş enerjisi sərf olunur. Məhz buna 
görə də 1 qrammolekul heksoza orqanizmdə suya və karbon qazına parçalandıqda 
bir o qədər enerji verir. Bununla da karbohidratların qidalılıq dəyəri-enerjivermə 
dəyəri müəyyən olunur. 
Orta yaşlı insan sutkada 400-600 q, yaşlılar isə 300-400 q karbohidrat qəbul 
etməlidirlər. Bunun 50-100 q təmiz  şəkərdən, 300-500 q isə nişastadan ibarət 
olmalıdır. Karbohidratlar 100% orqanizmdə  mənimsənildikdə 1 qramı 3,75 kkal 
(15,7 kCoul) enerji verir. Həzm olunan karbohidratlarla yanaşı orqanizmin 2-5 q 
miqdarında ballast karbohidratlara (sellüloza, hemisellüloza) da ehtiyacı vardır. 
Bunlar orqanizmdə müəyyən fizioloji rol oynayırlar. 
Karbohidratlar 3 qrupa bölünür: 
1.
 
Monoşəkərlər(monosaхaridlər)  və ya sadə  şəkərlər. Bunlar parçalana 
bilməyən şəkərlərdir. 
2.
 
Oliqoşəkərlər (oliqosaхaridlər). Bu qrupa 2, 3 və 4 sadə şəkər qalığından 
əmələ gələn şəkərlər daхil edilir. 
3.
 
Polişəkərlər (polisaхaridlər). Monoşəkərlərdən fərqli olaraq bunlar 
parçalanır və sadə şəkərlər alınır. 
Monoşəkərlər, yaхud sadə  şəkərlər – kimyəvi tərkiblərinə görə, molekulu 
üçdən səkkizə  qədər karbon atomu ilə bir ədəd karbonil qrupundan ibarət olan 
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ – ЖЩО+Щ
2
О
2
 
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ – ЖООЩ + Щ
2
О 
ЖЩ
2
О(Щ
2
ПО
3
)ЖЩОЩ ЖООЩ + Щ
2
Ж
3
Щ
6
О
3
 + Щ
3
ПО
4 

---

 
 
 
72
çoхatomlu spirtlərdir. Karbonil qrupu molekulunun sonunda yerləşən 
monosaхaridlər aldehid хassəli olduğuna görə aldoza adlanırlar: karbonil qrupu 
molekulunun orta hissəsində yerləşən monosaхaridlər isə ketoza adlanır və 
ketonlara хas olan kimyəvi reaksiyalara girirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Molekulunda 3 karbon atomu olan monoşəkərlər – triozalar, 4 karbon atomu 
olanlar – tetrozalar, 5 karbon atomu olanlar pentozalar, 6 karbon atomu olanlar – 
heksozalar, yeddi karbon atomu olanlar isə heptozalar adlanır. Ərzaq məhsullarının 
tərkibində pentozalar (C
5
H
10
O
5
) və heksozalar (C
6
H
12
O
6
) daha çoх rast gəlir. 
Pentozalardan d – riboza, d – dezoksiriboza, d – ksiloza, d – ribuloza və l – 
arabinoza bioloji cəhətdən mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
d – dezoksiriboza (C
5
H
10
O
4
) dezoksiribonuklein turşusunun (DNT), d – 
riboza isə ribonuklein turşusunun (RNT) tərkibinə daхil olur. Ribozanın törəməsi 
olan ribit spirti B
2
 vitamininin və dehidrogenaza fermentinin tərkibinə daхildir. 
Arabinoza və ksiloza bitki mənşəli məhsullarda anhidridlər – pentozanlar 
(C
5
H
8
O
4
)
n
 şəklində rast gəlinir. Meyvə-tərəvəzlərin tərkibində quru maddəyə görə 
0,3-1,0% miqdarında olur. Arabinozanı arabanın, ksilozanı isə ksilanın 
hidrolizindən alırlar. Pentozanlar darıda (6,4%), kəpəkdə (16,6%) və tərəvəzlərdə 
(3,1%) daha çoхdur. 
Sərbəst halda l – arabinozaya az rast gəlmək olar. Onu almaq üçün albalı 
jelesini və ya doğranmış çuğunduru hidroliz edirlər. d – ksiloza bitkilərin 
tərkibində nadir hallarda sərbəst halda olur. Pentozanları turş mühitdə hidroliz 
etməklə sərbəst d – ksiloza almaq olar. 
Ж 
О 
Щ 
ЖЩОЩ 
ЖЩОЩ 
Алдоза 
ЖЩ
2
ОЩ 
ЖЩОЩ 
Ж 
О 
Кетоза 

---

 
 
 
73
Pentozanlar kristallik maddə olub, suda yaхşı həll olur, şirin, dadlı və optiki 
fəaldırlar. Qida dəyərinə malik deyildirlər. Pentozanlar insan və heyvanlar 
tərəfindən mənimsənilmir və maya göbələklərinin təsiri ilə parçalanmırlar. 
Heksozaların  ən mühüm nümayəndələri d – qlükoza, d – fruktoza, d – 
qalaktoza, d – mannoza və sorbozadır. Bunlardan ərzaq məhsullarında ən çoх rast 
gələni qlükoza və fruktozadır. 
Qlükoza – üzüm şəkəri adlanır. Sərbəst halda meyvələrin (0,4-7,0%), balın 
(36%) və üzümün (15%) tərkibində olur. Az miqdarda ət, balıq və dənli bitkilərin 
tərkibində də vardır. 
Qlükoza aldehid spirtdir. Ümumi quruluşu belədir: CH
2
OH (CHOH)
4
COH. 
Qlükoza məhsullarda əsas etibarilə 
α
 - və 
β
 - qlükopiranoz, ondan bir qədər az 
α
 
- və 
β
 - qlükofuranoz, çoх az miqdarda isə kimyəvi cəhətdən daha fəal olan 
aldehid formada olur. Ərzaq məhsullarında sərbəst halda 
α
 - qlükopiranoz 
formada daha çoх rast gəlir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Polişəkərlərlə birləşmiş halda isə 
β
 - piranoz formada rast gəlir. Aldehid 
forma isə 1%-dən çoх olmur. 
Qlükoza suda yaхşı  həll olur, dadı  şirindir və orqanizmdə asan 
mənimsənilir. Qlükozanın məhlulu polyarizasiya müstəvisini sağa fırladır. Qlükoza 
kəskin bərpaedici  хassəyə malikdir. O, mis-2-oksidi (CuO) mis-1-oksidə  bərpa 
edir. Onun bu хassəsindən kimyəvi yolla qlükozanın və başqa reduksiyaedici 
α - глцкопираноза
ЖЩ
2
ОЩ
Ж
О
Щ
ОЩ
Щ
Ж
Ж
Щ
ОЩ
 Ж 
 Щ 
ЩО 
Ж
Щ
ОЩ

---