Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
160
oksigenlə soyudulan, 6 mm daxili diametrli şüşə boru – tutu-
culara keçilir. Bu aparatda kalsium xlor üzərində adsorbsiya 
hesabına uçucu maddələrin itkisi baş verə bilər, habelə 100
0
C-
dən yüksək qaynama temperaturlu komponentlər praktiki 
olaraq analizdən çıxarılır, belə ki, onlar şaquli soyuducuda su 
buxarları ilə birlikdə kondensləşəcəkdir. 
Qovurulmuş qəhvənin uçucu komponentlərini quru və ya 
nəm təsirsiz qaz axınında ayrılır. Bunun üçün 50 q qəhvə 
tozunu  şüşə borucuğa yerləşdirilir, su hamamında 95
0
C-dək 
qızdılır və 2,5 saat ərzində buradan (borucuqdan) 90 ml/dəq 
sürətlə quru və ya nəm azot qazı buraxılır. Aromatik 
maddələrlə birlikdə olan qaz axınını əvvəlcə buzlu su ilə, sonra 
isə spirt və quru buz qarışığına salınmış tutucularda soyudulur. 
Nəmlənmiş qazın tətbiq edilməsi uçucu maddələr çıxımını 
xeyli artırır. Ayrılmış aromatik maddələr konsentratı yenicə 
qovurulmuş  qəhvənin kəskin  ətri ilə üstünlük təşkil edir, otaq 
temperaturunda bir neçə saat ərzində bu ətir dəyişir, azot 
mühitində 20
0
C temperaturda bu ətirli birləşmələr bir həftə 
ərzində dəyişilməz qalır. 
Müəyyən edilmişdir ki, təsirsiz qaz axınında uçucu 
maddələri qovarkən, maye azotla və ya hava ilə soyudulan U – 
şəkilli tutucular, maddələrin tam konsentrasiyasını təmir etmir, 
belə ki, onların bir hissəsi duman şəklində itir. Bununla əla-
qədar olaraq, dumanı elektrik sahəsinin təsiri ilə parçalayan və 
ya uçucu maddələrin toplanması xromatoqrafik tıxacla doldu-
rulmuş və xromatoqrafın analitik kalonkasının bir hissəsi olan 
qısa kalonkada aparılır. Belə kalonkaların istifadə edilməsi 
detektəolunan komponentlərin sayını artırmaqla, həm də nümu-
nədə onların konsentrasiyasını yüksəldir.  
Aromat komponentlərinin ayrılmasının bu metodu 
müxtəlif xromatoqraflara artırmalar (əlavə qoşulmalar) hazır-
layarkən tətbiq olunmağa daha məqsədəuyğundur. Bu metod, 
əsasən “Svet – 3” xromatoqrafına “qida ətirlərinin analizi” 
(QƏA) üsulu ilə  işləyərkən tətbiq edilir. Aromatik maddələr 

---

 
161
qovularkən nümunənin seçim temperaturu adətən 37
0
 – 75
0
C 
civarında, helium axınının sürəti 10 ml/dəq, aromat kompleksi 
komponentlərinin ayrılması 50 m uzunluqlu kapillyar kalonka-
larda aparılır. Bu metodun əsas çatışmazlıqlarından biri uçucu 
maddələrin ayrılmasının uzun müddət  ərzində davam etməsi, 
aşağı temperaturda qaynayan birləşmələrin aşağı temperaturlu 
tutucularda duman şəklində mümkün itkiləridir. 
  
3.2.13.2. Üzvi həlledicilərlə ekstraksiya 
 
Xüsusi “yumşaq”  şəraitlərdə aromatik komponentləri 
ayırmaq üçün daha tez-tez üzvi həlledicilərdən istifadə edilir. 
Ekstraksiya üçün tətbiq edilən həllediciyə  aşağıdakı vacib 
tələblər irəli sürülür: kiçik qaynama temperaturu; yüksək 
təmizlik ehtimalı; həlledicinin ekstraksiya olunan maddələrlə 
qarşılıqlı kimyəvi təsirinin olmaması. 
İndiki dövrdə pentan (qaynama temperaturu – 36,3
0
C), 
kükürd efiri (qaynama temperaturu – 34
0
C) və xlorlu etil 
(qaynama temperaturu – 12
0
C) daha geniş şəkildə tətbiq edilir. 
Ekstraktant qismində maye qazdan (CO
2
) istifadə etməklə bu 
üsulun modifikasiyası yüksək təzyiq altında daha uçucu birləş-
mələrin itkisindən qaçmağa imkan verir. Lakin, ekstraksiya 
metodunun ümumi çatışmazlıqları ilə yanaşı, bu metod üçün 
texniki icranın mürəkkəbliyi xarakterikdir. 
Ekstraksiya metodunu, daha tez-tez mayeşəkilli qida 
məhsullarının  ətirli birləşmələrinin analizi zamanı  tətbiq 
edirlər. Müxtəlif  ətirli birləşmələri bərabər dərəcədə  həll edib 
çıxara bilən universal həlledici olmadığından, öz polyarlıqla-
rına görə fərqlənən həlledicilər yığımından istifadə edilir. Belə 
ki, şərabların ətirli maddələrini kükürd efiri, pentan, xlorlu etil, 
metilenxlorid və sıxılmış karbon turşusu və propan qarışığı ilə 
həll edib çıxarılır.  
Pentanın spirti və suyu çıxartmamaq qabiliyyəti, konyak 
spirtinin sivuş yağlarının ekstraksiya zamanı istifadə 

---

 
162
olunmuşdur. Aromat komponentlərini maksimum çıxartmaq 
üçün 2:1 və ya 1:1 nisbətində kükürd efiri və pentan qarışı-
ğından istifadə edilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər 
ki, otaq temperaturunda ekstraksiyanın təsirsiz qaz mühitində 
keçirilməsi praktiki olaraq efir yağlarının oksidləşməsini 
tamamilə istisna edir. 
Maddələri sulu məhlullarından ekstraksiya edərkən, 
sudan yüngül olan həlledicilərlə iş üçün xüsusi aparatlardan is-
tifadə olunması məsləhət görülür. 
Ekstraksiya metodlarını  şərabların,  şirələrin və cövhər-
lərin,  ətin, südün, şokoladın aromat komponentlərini ayırmaq 
üçün geniş miqyasda istifadə edirlər. 
Ekstraksiya metodunun əsas çatışmazlığı, aromatik mad-
dələrlə birlikdə müxtəlif uçucu olmayan komponentlərin 
(qatranlar, mumlar, piqmentlər, lipidlər və s.) ayrılmasıdır. 
Bundan başqa, ekstraksiya zamanı bütün qrup komponentləri 
(xüsusilə sulu məhlullarla işləyərkən) tam ayırmaq olmur. 
Müəyyən edilmişdir ki, spirtlərin sulu məhlullarının ekstrak-
siyası zamanı spirtin su və efir arasında paylanma əmsalı 
aşağıdakı qiymətlərə malik olur: metanol-0,14, etanol-0,26; n-
propanol-1,80; n-butanol-7,70; izoamil spirti-19,00. Həll-
edicilərin belə buxarında metanolun və etanolun miqdarca 
ekstraksiyası praktiki olaraq mümkün deyil.   
 
3.2.13.3. Distillə metodu 
 
Aromat komponentlərinin çıxarılmasının distillə metod-
ları iki qrupa ayrılır: 
• adi atmosfer təzyiqində və ya təsirsiz qaz atmosferində 
su buxarları ilə uçucu birləşmələrin distilləsi (qovulması); 
• vakuumlu distillə (havasız şəraitdə qovma). 
 S u   b u x a r ı   i l ə   d i s t i l l ə – uçucu maddələrin 
çıxarılması üsullarından daha sadəsidir. Bu üsulla 300
0
C-dək 

---