Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
157
zaman, ətrin formalaşmasında heç də bütün komponentlər əsas-
lı rol oynamır. 
2. Eyni sinifdən olan birləşmələrin daxilindəki maddələr 
böyük müxtəlifliyi (10
-6
 q) hüdud konsistensiyalarında mövcud 
olur.  
3. Aromatik kompleks maddələrinin geniş qaynama tem-
peraturu diapazonu qazlardan başlayır və 280 – 300
0
C qay-
nama temperaturlu birləşmələrdə qurtarır. 
4. Mövcud analiz metodu zamanı  ətir komponentlərinin 
miqdar tərkibi haqqında yekun məlumatların alınması qeyri-
mümkün olur. 
Ətrin təbiətinin tədqiq olunmasının təbii başlanğıcı, təbii 
maddələrin uçucu komponentlərinin identifikasiyası hesab olu-
nur.  Ətir komponentlərini identifikasiya etmək üçün kütlə 
spektroskopiyası, infraqırmızı spektroskopiya kimi müxtəlif 
xromatoqrafiya növləri tətbiq edilir. 
Qaz-maye xromatoqrafiyası müxtəlif mürəkkəb qarı-
şıqları sadə birləşmələrə ayırmağa və eyni zamanda, onların 
identifikasiyası üçün məlumatlar almağa imkan verir. 0,01 
 
alovlu-ionlaşdırıcı detektorlu qazoxromaroqtafik metodun həs-
saslığı və bu zaman dəqiq spektrin alınması üçün, infraqırmızı 
(İQ) spektroskopiyada 1 mq-dan çox maddə, digər spektro-
skopiya üsullarında isə (məsələn, YMR – spektroskopiyada) 10 
mq-dan çox maddə  tələb olunur. Xüsusi toplayıcının tətbiqi, 
tədqiq edilən komponentin çəki miqdarını 1 mq-dək azaltmağa 
imkan verir, lakin hətta belə miqdarda fərdi maddənin alınması, 
xeyli çətinlik törədir. 
Qazoxromatoqrafik metod həssaslığının insanın iybilmə 
orqanının (burun) imkanları ilə müqayisəsi göstərir ki, bəzi bir-
ləşmələr, məsələn, merkaptanlar üçün süni detektor mü-
qayisəyə dözmür (cədvəl 8).  
Cədvəldən göründüyü kimi, insan burnunun həssaslığı ilə 
xromatoqraf detektorunun həssaslığı arasında müəyyən  əlaqə 
mövcud deyildir. Bəzi hallarda burun daha həssas olur (mer-

---

 
158
kaptan, vanilin), digərlərində isə - xromatoqraf detektoru. Bu, 
qida məhsulları aromatının analizi zamanı miqdarca məlu-
matların alınmasını çətinləşdirən səbəblərdən biridir.  
Qaz xromatoqrafiyası metodunun ətirin kimyasında daha 
geniş miqyasda istifadə edildiyini nəzərə alaraq, onun tətbiq 
xüsusiyyətlərinə diqqət yetirək.  
Cədvəl 8 
Alovlu – ionlaşdırıcı detektorla xromatoqrafın və insan 
burnunun həssaslıq hədləri 
 
Sulu məhlulda 
maddələr 
Qaynama 
temperaturu, 
0
C 
Detektorlaşdırma 
həddi, p.p.m 
AİD burun 
 
n – propanal   .   .    
61 
0,0025 
0,17 
n – butanal   .   .   . 
75,7 
0,12 
0,07 
n – heksanal   .   .    
131,0 
0,3 
0,03 
Aseton   .   .   .   .    
56,0 
0,3 
500,0 
Metilmerkaptan   . 
7,6 
0,013 
0,002 
Metilsalisilat   .   .    
222,0 
–   
0,1 
Vanilin   .   .   .   .    
285,0 
–   
0,1
10
-9
 
Müasir zamanda, məhsulun ətrinin öyrənilməsi məqsədilə 
iki əsas istiqamət müəyyənləşdirilmişdir: 
- məhsulun keyfiyyətinin dequstasiya qiymətləndirilməsi 
məqsədilə aromatoqramların alınması; 
- aromatın analizi və detektorlanan komponentlərin dəqiq 
identifikasiyasının keçirilməsi. 
Qida məhsullarının aromatının tədqiqi üçün qapalı boruda 
yerləşən, xırdalanmış  məhsul üzərindəki doymuş buxarın 
analizi öz əksini tapmışdır. Bu metodun vacib üstünlüyü, sınaq 
nümunələrinin hazırlanmasının sadəliyi və emalının “yumşaq” 
şərtləridir, qeyd edək ki, bu şərtlər  ətir komponentləri nis-
bətində hər hansı bir dəyişkənliyi istisna edir. 
Metodun mahiyyəti ondadır ki, ya məhsulu qapalı boruda, 
25-30
0
C istilikdə 2-3 saat saxlayır, ya da dequstatorların çay 
məhsulu üçün etdikləri kimi, 90-95
0
C temperaturda “dəmləmə” 

---

 
159
prosesini modelləşdirirlər. sonra şprislə 5-10 ml buxar 
fazasından götürür və xromatoqrafiya edirlər. Aromatoqramlar, 
hətta hərtərəfli deşifrə olunmadan, tədqiq edilən məhsulların 
keyfiyyət xarakteristikası üçün tətbiq oluna bilər. 
Bu metodun, aromatik kompleksin aşağı temperaturda 
qaynayan komponentlərinin analizi üçün istifadəsi effektivdir. 
Belə metod qızardılmış cücələrin saxlanılması zamanı oksidləş-
dirici proseslərin və n-heksanalın çoxalması ilə  əlaqədar olan 
kənar dadın  əmələ  gəlməsinin öyrənilməsi üçün, həmçinin, 
qəhvə, kakao, tərəvəzlər və meyvələr,  ət konservlərinin sax-
lanma müddətlərini müəyyənləşdirmək və keyfiyyətini qiy-
mətləndirmək üçün tətbiq edilir.  
Yüksək temperaturda qaynayan komponentlərin analizi 
zamanı, onların ayrılmasının və qatılaşdırılmasının xüsusi me-
todları vacib əhəmiyyət kəsb edir. 
Müasir zamanda qida məhsullarından aromatik kompo-
nentlərin çıxarılmasının əsasən üç üsulu sınaqdan çıxarılır. 
– xırdalanmış  məhsulun sınaq nümunəsinin təsirsiz 
qazlarla üfürülməsi (qaz ekstraksiyası); 
– asanlıqla uçan üzvi həlledicilərlə ekstraksiya; 
– eyni zamanda soyudulan tutucu sistemdə komponent-
lərin tutulması ilə uçucu maddələrin vakuum distil-
yasiyası. 
 
3.2.13.1. Qaz ekstraksiyası 
 
Bu metod daha tez-tez hava ilə qurudulmuş məhsullardan 
uçucu maddələri çıxararkən tətbiq olunur. Bunun üçün müxtəlif 
cihazlar və analiz sxemlərindən istifadə edilir. 
Çörək tədqiq edilərkən, 500 q çörək məmulatı xırdalanır 
və 5000 ml-lik kolbada 60
0
C-dək qızdırılır. Bir saat keçdikdən 
sonra 4 saat ərzində 3 l/s sürətlə azot üfürürlər. Qazla tutulan 
uçucu birləşmələr  şaquli soyuducudan (su buxarlarının kon-
densləşməsi üçün) və kalsium xlorlu borucuqdan, maye 

---