Microsoft Word Elsever m kitab doc

 
154
istiliyə davamlı mayelərdən istifadə edilir. Doymuş yağ turşu-
larının qliseridlərini doymamış yağ turşularının qliseridlərindən 
ayırmaq üçün gümüş nitratla işlənmiş silikaheldə nazik təbəqəli 
xromatoqrafiya üsulu tətbiq edilir. Qaz-maye xromatoqrafiyası 
(QMX) nazik təbəqəli xromatoqrafiya (NTX) üsulu ilə birgə 
tətbiqi daha dəqiq məlumatlar əldə etməyə imkan verir. 
 
3.2.12.2. Aminturşuların təyini 
 
Qaz xromatoqrafiyası üsulunun üstün cəhətləri amintur-
şuların analizi üçün bu üsulun tətbiq edilməsini  şərtləndirir. 
Aminturşu tərkibini təyin etmək üçün zülalın hidrolizi və amin-
turşuların uçucu birləşmələrə çevrilməsi vacibdir. Qaz-maye 
xromatoqrafiyası üsulu ilə onları analiz etmək məqsədilə uçu-
culuğu artırmaq və kolonkada dönməz adsorbsiyanın qarşısını 
almaq üçün funksional qrupları  kənarlaşdırmaqla və ya mü-
dafiə etməklə, polyarlığı azaltmaq lazımdır. Bundan ötrü 
kimyəvi üsulların köməyi ilə birləşmələrin törəmələrinin əmələ 
gəlməsinə çalışmaq lazımdır. 
Aminturşular ilə  işləyərkən trimetilsililli (NO – TMS – 
törəmələr), feniltioqidantoinli (FTQ), N-asetilli, n-alkil – N-
triftorasetilli efirlər kimi törəmələrdən istifadə edilir. 
Daha geniş miqyasda istifadə edilən qida məhsullarının 
proteinlərində (zülallarında) n-butil – N – triftorasetilli törəmə-
lər şəklində olan 19 adda aminturşusu ayrılmışdır. 
Bunun üçün aminturşularını n-butanolla eterləşdirilir. 
Onların n-butanolda pis həllolması səbəbindən, əvvəlcə mütləq 
metanolda həll edilir və sonra quru hidrogen xloridin iştirakı ilə 
eterləşmə  həyata keçirilir. Sonra hidrogen xloridli metanolu 
distillə (qovma) yolu ilə  kənarlaşdırılır, aminturşuların metil 
efirləri isə n – butanolda həll edilir və quru hidrogen xloridin 
iştirakı ilə pereeterləşmə həyata keçirilir. 
Aminturşuların alınan butil efirləri metilen xloridin işti-
rakı ilə üç xlorlu sirkə turşusu vasitəsilə asetilləşməyə  məruz 

---

 
155
qoyulur. Bu reaksiya hermetik qapalı borucuqda 150
0
C 5 dəq. 
ərzində həyata keçirilir. Belə şəraitlərdə bütün aminturşuları və 
hətta onların üçüncü funksional qrupları da asetilləşdirilir. 
Ayrılan aminturşuların molekul çəkilərinin daipazonu 
böyük olduğundan, kolonkanın proqramlaşdırılmış  qızdırılma-
sını  tətbiq etmək məsləhət görülür. Poliefir fazaların istifadə 
olunması argininin, histidinin, sisteinin miqdarca təyin edil-
məsinə imkan vermir. Aminturşuları təyin etmək üçün iki ko-
lonka tətbiq edilir, onlardan birinin poliefir fazalı (polietilen-
qlikoladipinat – PEQA), digərinin isə silikonlu (OV – 1, OV – 
17) olması məqsədəuyğundur. 
 
3.2.12.3. Karbohidratların təyini 
 
Karbohidratların törəmələrinin qaz xromatoqrafiyası üsu-
lu ilə ayrılması sahəsində aparılan elmi-tədqiqat işlərinin sayı, 
müqayisə olunacaq dərəcədə azlıq təşkil edir. Lakin bu sahə bir 
çox tədqiqatçıların fikrincə, izomerlərin sayının çox olması 
səbəbindən, eləcə də adı çəkilən üsulun yüksək ayrıcılıq qabi-
liyyətinə malik olması ucbatından son dərəcə cəlbedicidir. Qaz-
maye xromatoqrafiyası üsulu ilə karbohidratları, adətən yüksək 
uçuculuğu ilə fərqlənən trimetilsililli (TMS) törəmələr şəklində 
analiz edilir. 
Lakin sililləşdirmə prosesində  hər bir karbohidrat üçün 
bir neçə izomer yarana bilər ki, bu da xromatoqramların 
miqdarca qiymətləndirilməsini çətinləşdirir. Karbohidratların 
(şəkərlərin) borhidridlə reduksiya olunması yolu ilə poliollara 
çevrilməsi imkanları müəyyənləşdirilmişdir. Lakin şəkərlərin 
borhidridlə reduksiya olunması qeyri-stereospesifikdir, buna 
görə, xromatoqramların oxunmasını  çətinləşdirən məhsulların 
əmələ gəlməsi mümkündür. 
Bəzi  ədəbiyyat mənbələrində göstərilir ki, asetatların 
aldonitrilləri  şəklində  şəkərlərin qaz-maye xromatoqrafiyasına 
məruz qoyulması daha dəqiq təyinat üsulu hesab edilir. Hər bir 

---

 
156
şəkər növü üçün monosaxaridlər qarışığının analizi zamanı bir 
pik şəklində görüntü aşkar edilir.  
Bu üsuldan istifadə etməklə üzüm horrasında və şərabda 
L-arabinoza, D-qalaktoza, D-mannoza, D-qlükoza, D-ksiloza, 
D-ramnoza “Xrom – 4” markalı xromatoqrafda ayrılma şəraiti 
aşağıdakı kimidir: 2 m uzunluğa və 3,5 mm diametrə malik 
kolonka 5% silikonlu N-AW-HMPS xromatonu ilə doldu-
rulmuşdur; detektor AİD; kolonkanın 180
0
C-dən 225
0
C-dək 
proqramlaşdırılmış qızdırılması; qazdaşıyıcının (helium) sürəti 
50 ml/dəq. 
 
3.2.13. Qida məhsullarının  
aromatının (ətrinin) analizi 
 
Aromatik maddələr kimi tanınan üzvi birləşmələrin 
çoxkomponentli qatışıqlarının tədqiqi mürəkkəb və kompleksli 
bir məsələdir. 
Müasir dövrdə, vahid “ətir” nəzəriyyəsi praktiki olaraq 
mövcud deyil. Bu tapşırığın çətinliyi, natural məhsulların 
spesifik  ətirlə üstünlük təşkil edən  əksər maddələrinin həddən 
kiçik konsentrasiyalarda mövcudluğu nəzərə alınsa, daha çox 
aydın olar (belə ki, bu maddələr 0,01% - 0,0001% civarında 
mövcud olur). 
Qida məhsullarının aromatını qaz xromatoqrafiya metodu 
ilə öyrənərkən, tədqiqatçı qarşısında aşağıdakı tapşırıqlar 
durur: 
1. Aromatik kompleksdə maddələrin böyük miqdarı üzvi 
birləşmələrin  ən müxtəlif siniflərinə, məsələn, turşulara, spirt-
lərə, mürəkkəb efirlərə, kükürdə malik birləşmələr (aminlərə), 
aldehidlərə, ketonlara, epoksidlərə, fenollara, karbohidratlara 
və d.-nə aid edilir.  
Onlardan bəziləri bioloji proseslərin təbii məhsullarıdır, 
digərləri isə məhsulun texnoloji emalı zamanı əmələ gəlir. Bu 

---