Seçilmiş əsərləri

 

361

Elə ki, qəfil bir həmlə ilə Zibanı tutan xəstəlik onu nəfəs almağa qoymurdu, elə 

ki, təngnəfəs olub az qalırdı boğulsun, o zaman sidq-ürəkdən gələn bir təəssüflə 

(heyhatla!) deyirdi: 

– Qəşrəşin havası lazımdı mənə... Qəşrəşin havası məni sağaldardı...  

VI 

Şuşa camaatı və o cümlədən, Cümü gözünü açıb Gözlə-Gəlirəm Məmməd kişini 

Bazar başında çayçı görmüşdü və o çayxanada oturub çay gözləyə-gözləyə ondan 

soruşanda ki, «Məmməd dayı, bizim çayımız nə oldu?», Məmməd kişi  əlindəki 

nəlbəki-stəkanları başqa mizin arxasındakı növbəti müştərilərinin qabağına düzə-

düzə deyirdi: «– Gözlə, gəlirəm!» və üç göz qırpımından sonra o gözəl çay, 

həqiqətən, gəlib mizin üstünə düzülürdü. Bir mizin arxasında istəyir iki adam 

otursun, istəyir on adam, fərqi yox idi, Gözlə-Gəlirəm Məmməd kişi çayı birdəfəyə 

gətirirdi, özü də  məcməyisiz – bir əlində (sağ  əlində), hərəsi iki nəlbəki-stəkan 

beşmərtəbə çay sarayı  gətirirdi və  hələ  Şuşada heç kim görməmişdi ki, Gözlə-

Gəlirəm Məmməd kişi bircə dəfə əlindən stəkan salıb sındırsın, amma on il idi ki, 

Məmməd kişi Buzovnadakı bu fəhlə yataqxanasında yaşayırdı, Bazar başındakı o 

çayxana da, bir əlində tutduğu o beşmərtəbə çay sarayı da çayxananın kəklikotu, 

nanə, yarpız, hil, mixək, darçın qoxusu hopmuş ab-havası kimi, həmişəlik bir 

keçmişdə qalmışdı, Gözlə-Gəlirəm ayaması da o çayxana ab-havasına sadiq qalaraq 

yavaş-yavaş yaddan çıxıb getmişdi və indi Məmməd kişi özü birdən-birə o qədər 

qocalmışdı, o qədər əldən düşmüşdü ki, bir armudu stəkanı güclə əlində tutub çay 

içə bilirdi.  

Fəhlə yataqxanasının həyətində  qədim bir zeytun ağacı var idi və o qədim 

zeytun ağacının altında sovet dövründən qalma sınıq-salxaq bir skamya var idi və 

Məmməd kişi hər gün səhərin gözü açılandan yeddi nəfərin yaşadığı on səkkiz 

kvadratmetrlik otaqdan çıxıb həmin skamyada otururdu, bir də şər qarışanda durub o 

otağa qayıdırdı, nə yeyirdisə də, elə o skamyada yeyirdi, kimsə çay gətirəndə də elə 

o skamyada içirdi.  

Və bir dəfə – iki il bundan əvvəl – axşamüstü Cümü tır-tırı  həyətdə saxlayıb 

axırıncı – beşinci mərtəbədəki otaqlarına qalxmaq istəyəndə, zeytun ağacının altında 

otura-otura özü də həmin ağac və həmin skamya, onlardan o tərəfdəki böyük həyət 

kranı  və üç iydə  ağacı, bir az aralıdakı hay-hayı gedib vay-vayı qalmış iki dəmir 

zibil yeşiyi, bir az da aralıdakı suyu qurumuş quyunun paslanmış mancanağı kimi bu 

həyətin daimi bir hissəsinə çevrilmiş Məmməd kişi Cümünü saxladı: 

– Bura bax, – dedi, – adam dəli olanda özü bilmir ki, dəli olub? Hı?– Sonra 

nəhayət ki, Cümünün adını yadına salıb: – Elədi, Cümü?– soruşdu. 

Cümü  əvvəlcə elə bildi ki, Məmməd kişi (Məmməd dayı, Gözlə-Gəlirəm 

Məmməd) ona söz atır, amma qocanın uzaqlara zillənmiş  və  rəngi tamam solub 

itmiş gözlərinə baxanda başa düşdü ki, Məmməd kişi (Məmməd dayı, Gözlə-

Gəlirəm Məmməd) özündən nigarandı... 

VII 

---

 

362

O gündən on bir ildən artıq keçirdi və Cümü hərdən o günü yadına salanda 

fikirləşirdi ki, bəyəm o günə də gün demək olar? Axı, gün yalnız o demək deyil ki, 

günəş  çıxır, səhər açılır, günorta olur, sonra axşam düşür, günəş batır və gecə 

başlayır, gün odur ki, yaşayırsan, nəsə edirsən, amma o gün – 1992-ci ilin 8 may 

günü, erməninin  Şuşanı  işğal etdiyi, camaatı  qırıb qaçırtdığı gün – heç cürə gün 

sözünün içinə  sığışmırdı. O gün – camaatın quru canını götürüb qaçdığı o gün 

Allahın verdiyi gün deyildi, o 8 may günü Şeytanın şuşalılara hədiyyəsi idi, amma 

şuşalıların Allahın qarşısındakı günahı  nə idi ki, Şeytan onlara belə bir hədiyyə 

edirdi? – Cümü, xüsusən də üç yüz qram araqdan sonra, nə illah edirdi, bu sualın 

cavabını tapa bilmirdi.  

Şuşadan qaçqın düşüb salamat qalanlar gəlib Ağdama yığışdı, sonra hərə 

gümanı gəldiyi bir yerə, bir qisim də Bakıya üz tutdu və Cümügil on ildən çox idi ki, 

burada – Buzovnadakı bu fəhlə yataqxanasında qalırdılar. Fəhlə yataqxanası 

bütünlüklə qaçqınlara verilmişdi və Cümügil altı  nəfər – Cümü idi, anası Güllü 

arvad idi, Sona idi, Cəmilə idi, Qalib idi, bir də Sonanın böyük bacısı Solmaz idi – 

yataqxananın beşinci mərtəbəsində on altı kvadratmetrlik otaqda qalırdılar. Bu 

otağın da qapısı beşinci mərtəbədəki o biri otaqların qapısı kimi uzun aralığa açılırdı 

və o uzun aralıqda, xüsusən yay vaxtı xlor iyindən dayanmaq olmurdu, çünki 

aralığın hər iki başında tualet var idi və mərtəbənin arvadları gecə-gündüz ora xlor 

tökürdülər ki, üfunət-çirkab aləmi başına götürməsin. Hər halda, xlor iyi üfunətdən 

yaxşı idi və orası da yaxşı idi ki, bu yerlərdə xlordan ucuz şey yox idi. 

VIII 

Izabel Xanukoff artıq yeddinci il idi ki, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 

Qaçqınlar Üzrə Ali Komissarlığında işləyirdi və  kədərli təəssüratlarla dolu çətin 

işinin müqabilində aldığı maaşın qədrini bilirdi, amma bu dəfə, yəni həmin sentyabr 

günündən beş gün əvvəl Azərbaycana ezamiyyət sənədlərini və  xərclərini alıb Ali 

Komissarlığın Cenevrədəki ofisindən çıxanda, ürəyindəki o Ziba nostalgiyası onu 

marketlərdən birinə apardı  və Cenevrədə qiymətlərin çox baha olmasına 

baxmayaraq, Izabel Azərbaycanda hansısa bir azərbaycanlı qaçqın qadına 

bağışlamaq üçün, yəni kiçik və yaraşıqlı bir şəxsi hədiyyə etmək üçün bir şüşə 

fransız ətri aldı – «EMPREINTE» və onu hədiyyə kimi gözəl bağlatdırdı.  

Əlbəttə, o qaçqın azərbaycanlı qadın bilməyəcəkdi ki, əslində, bu hədiyyə – bir 

vaxtlar Azərbaycanda yaşamış  və Azərbaycan sevgisini özü ilə birlikdə 

Azərbaycandan min kilometrlərlə uzaq bir diyarda qəbrə aparmış Ziba Xanukova 

adlı bir qadının hədiyyəsidir, amma bunun nə  dəxli var idi? Əsas məsələ o idi ki, 

Zibanın ruhu şad olacaqdı.  

IX 

---