Xalqaro birliklar tizimi – si

1-jadval. SI ning asosiy birliklari
	Kattalik			SI dagi birlik
	Nomi	Belgisi		Nomi	Belgisi
	Uzunlik, masofa	l,x, r va b.		metr	m	Kattaliklarning
	Massa	m		kilogramm	kg	belgilari uchun loti yoki yunon	n
	Vaqt, davr	t		soniya	s	alifbosining kichik
	Elektr tok kuchi	I, i		amper	A	harflarini kursiv
	Termodinamik harorat	T		kelvin	K	usulda yozish –
	Modda miqdori	n		mol	mol	ixtiyoriy. Birliklarning belgis	i
1O‘zbek tili lo dan farq qilad	Yorug‘lik kuchi tin yozuvida SI asosiy birliklarinin i.	Iv g ramziy belgilan	ish	kandela lari ichida faqat ka	kd (cd)1 uchun majburiy. ndelaning belgisi «kd», xalqaro belgisi «cd» www.Orbita.Uz kutubxonasi

Xalqaro birliklar tizimi – SI
SIning hosilaviy birliklari. SI ning hosilaviy birliklari asosiy birliklardan keltirib chiqarilgan. Kogerent hosilaviy birliklarni asosiy birliklardan keltirib chiqarishda ular o‘rtasidagi nisbat, yoki, farq faqat 1 teng bo‘ladi. SI ning asosiy birliklaridan kogerent shaklda hosil qilingan birliklari turkumi, SI ning kogerent birliklarini tashkil qiladi (1.4 bo‘limga qarang). Asosiy birliklardan keltirib chiqarilgan hosilaviy birliklar. Ilm-Fanda fizik kattaliklarning soni cheksiz bo‘lib, hosilaviy kattaliklar va hosilaviy birliklarning to‘liq ro‘yxatini tuzishning imkoni yo‘q. Shunga qaramay, quyidagi 2-jadvlada, bevosita asosiy kattaliklardan keltirib chiqarilgan ayrim hosilaviy kattaliklar va ularga mos kogerent hosilaviy birliklar keltirilgan. 2-jadval. SI ning asosiy birliklardan keltirib chiqarilgan kogerent hosilaviy birliklariga misollar.							29
							w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
	Hosilaviy birlik		SI dagi kogerent hosilaviy birlik
	Nomi	Belgisi	Nomi	Belgisi
	Yuza, maydon	A	Kvadrat metr	m2
	Hajm	V	Kub metr	m3
	Tezlik	v	Metr taqsim soniya	m/s
	Tezlanish	a	Metr taqsim soniya kvadrat	m/s2
	To‘lqinlar soni	σ, 𝑣̃	Metr darajasi minus bir	m‒1
	Zichlik, massa zichligi	ρ	Kilogramm taqsim metr kub	kg/m3
	Yuza zichligi	ρA	Kilogramm taqsim metr kvadrat	kg/m2
	Solishtirma hajm	v	Metr kub taqsim kilogramm	m3/kg
	Elektr toki zichligi	j	Amper taqsim metr kvadrat	A/m2
	Magnit maydoni kuchlanganligi	H	Amper taqsim metr	A/m
	Modda konsentratsiyasi(a) konsentratsiya	c	Mol taqsim metr kub	mol/m3
	Massa konsentratsiyasi	ρ,γ	Kilogramm taqsim metr kub	kg/m2
	Ravshanlik	Lv	Kandela taqsim metr kvadrat	kd/m2
	Sindirish ko‘rsatkichi(b)	n	Bir	1
	Nisbiy magnit singdiruvchanlik(b)	μr	Bir	1
Klinik kimyo sohasida ushbu birlik shuningdek konsentratsiya miqdori ham deyiladi Bular o‘lchamsiz yoki, o‘lchamligi birga teng kattaliklar bo‘lib, birlik uchun «1» belgisi («bir» raqami) o‘lchamsiz kattaliklarning qiymatlarini aniqlashda umuman e’tiborga olinmaydi. 2.2.2 O‘z maxsus nomi va belgisiga ega birliklar; maxsus nom va belgilarni o‘z ichiga oladigan birliklar. Foydalanishga qulay bo‘lishi uchun, ma’lum kogerent hosilaviy birliklarga maxsus nom va belgilar biriktirilgan. Ular 22 ta bo‘lib, ro‘yxati 3-jadvalda keltirilgan. Ushbu maxsus nom va belgilarni, asosiy birliklaring nomlari va belgilari bilan birgalikdagi kombinatsiyalarda, yoki, boshqa hosilaviy birliklarning nomlari va belgilarini ifodalashda qo‘llash mumkin. Bunday misollardan ayrimlari 4-jadvalda keltirilgan. Maxsus nom va belgilar ‒ tez-tez va ko‘p ishlatiladigan hosilaviy birliklar uchun qo‘llanadigan birliklarning ixchamlangan va soddalashtirilgan shakli bo‘lib, u ko‘pincha tegishli kattalik haqida to‘g‘ri tasavvur olishga yordam beradi. O‘z maxsus nomi va belgisiga ega bo‘lgan birliklar uchun SI ning old qo‘shimchalari doim qo‘llanishi mumkin, biroq, u holda bunday birlik, endilikda kogerent birlik bo‘lmay qoladi. www.Orbita.Uz kutubxonasi

Xalqaro birliklar tizimi – SI
3-jadvaldagi so‘nggi to‘rt hosilaviy birliklarning maxsus nom va belgilarga alohida ahamiyat qaratish o‘rinli bo‘lib, ular inson salomatligini saqlash va muhofaza qilish maqsadlarida, mos ravishda 15-O‘TXK (1975, Rezolyutsiya 8 va 9; CR 105, va Metrologia, 1975, 11, 80), 16-O‘TXK (1979, Rezolyitsiya 5; CR 100 va Metrologia 1980, 16, 56), hamda, 21-O‘TXK (1999, Rezolyutsiya 12; CR 334-335 va Metrologia 2000, 37, 95) lar orqali rasman tasdiqlangan. 3- va 4-jadvallarning har ikkalasidagi so‘nggi ustunlar, maxsus nom va belgiga ega hosilaviy birliklarning asosiy birliklar nuqtai nazaridan qanday ifodalash mumkinligini ko‘rsatmoqda. Bu ustunda, m0, kg0,... va boshqa shu singari qiymati birga teng bo‘lgan daraja ko‘rsatkichlari yozmay ketilgan. 3-jadval. SI ning maxsus nomi va belgisiga ega kogerent hosilaviy birliklari.								30
								w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
	SI ning kogerent hosilaviy birligi(a)
Hosilaviy kattalik		Nomi	Belgisi	SI ning boshqa birliklarida ifodalanishi	SI ning asosiy birliklarida ifodalanishi
	Yassi burchak	radian(b)	rad	1(b)	m/m
	Fazoviy burchak	sterasian(b)	sr(c)	1(b)	m2/m2
	Chastota	gers(d)	Hz		s‒1
	Kuch	nyuton	N		m∙kg∙s‒2
	Bosim, mexanik kuchlanish	paskal	Pa	N/m2	m‒1∙kg∙s‒2
	Ish, energiya	joul	J	N∙m	m2∙kg∙s‒2
	Issiqlik miqdori; Nurlanish oqimi	vatt	Vt	J/s	m2∙kg∙s‒3
	Zaryad miqdori	kulon	Kl		s∙A
	Elektr kuchlanish; Potensiallar farqi; Elektr yurituvchi kuch.	volt	V	Vt/A	m2∙kg∙s‒3∙A‒1
	Elektr sig‘imi	farad	F	Kl/V	m‒2∙kg‒1∙s4∙A2
	Elektr qarshilik	om	Om	V/A	m2∙kg∙s‒3∙A‒2
	Elektr o‘tkazuvchanlik	simens	Sm	A/V	m‒2∙kg‒1∙s3∙A2
	Magnit oqimi	veber	Vb	V∙s	m2∙kg∙s‒2∙A‒1
	Magnit oqimi zichligi	tesla	Tl	Vb/m2	kg∙s‒2∙A‒1
	Induktivlik	genri	Gn	Vb/A	m2∙kg∙s‒2∙A‒2
	Selsiy harorati	selsiy(e)	ºC		K
	Yorug‘lik oqimi	lyumen	lm	kd∙sr(c)	kd
	Yoritilganlik	luks	lks	lm/m2	m‒2∙kd
	Radioaktiv manbadagi nuklidlarning faolligi(f)	bekkerel(d)	Bk		s‒1
	Nurlanish dozasi; Kerma yutilgan doza ko‘rsatkichi	grey	Gr	J/kg	m2∙s‒2
	Ekvivalent nurlanish dozasi; Muhit doza ekvivalenti; Yo‘naltirilgan doza ekvivalenti; Individual doza ekvivalenti.	zivert(g)	Zv	J/kg	m2∙s‒2
	Katalitik faollik	katal	kat		s‒1∙mol
	(a) SI old qo‘shimchalari barcha maxsus nom va belgilar uchun ham ishlatilishi mumkin, biroq, u holda bunday birlik, endilikda kogerent birlik bo‘lmay qoladi.
	(b) Radian va steradian, 1 belgisi uchun (o‘rniga), tegishli kattalik haqidagi ma’lumotni taqdim etuvchi maxsus nomlardir. Amalda rad va sr belgilari o‘z o‘rnida qo‘llanilaveradi. 1 belgisi esa, o‘lchamsiz kattaliklarni ifodalashda yozmay ketiladi (tushirib qoldiriladi).
	(c) Fotometriyada, steradian nomi va sr belgisi odatda, birliklarni ifodalashda saqlanib qolinadi.
	(d) Gers faqat davriy hodisalarni ifodalash uchun ishlatiladi, bekkerel esa, radionuklid faolligiga oid tasodifiy jarayonlar uchun qo‘llaniladi.
	(e) Selsiy gradusi – selsiy haroratini ifodalash uchun ishlatiladigan kelvinning maxsus nomi. Selsiy gradusi va kelvinning o‘lchamlari teng. Ya’ni, harorat intervallari yoki, haroratlar farqining son qiymatlari ifodalanganda, ular selsiy gradusida ham kelvinda ham teng bo‘ladi.
	(f) Radionuklidning faolligi, ba’zan noto‘g‘ri tarzda radioaktivlik deb ataladi.
(g) Zivertni qo‘llash bo‘yicha, O‘TXQning, Tavsiyanoma-2 (CI-2002), (PV, 2002, 70, 205) ning168 sahifaga murojaat eting. www.Orbita.Uz kutubxonasi