Xalqaro birliklar tizimi – si

Xalqaro birliklar tizimi – SI
4-jadval. Nomi va belgsi, SI ning maxsus nom va belgsiga ega kogerent hosilaviy birliklarining nomi va belgilaridan hosil qilingan birliklarga misollar.							31
	SI ning kogerent hosilaviy birligi
	Hosilaviy kattalik	Nomi	Belgisi	SI ning asosiy birliklarida ifodalanishi			w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
	Dinamik qovushqoqlik	paskal-soniya	Pa∙s	m‒1∙kg∙s‒1
	Kuch momenti	nyuton-metr	N∙m	m2∙kg∙s2
	Sirt taranglik	nyuton taqsim metr	N/m	kg∙s‒2
	Burchak tezlik	radian taqsim soniya	rad/s	m∙m‒1∙s‒1= s‒1
	Burchak tezlanish	radian taqsim soniya kvadrat	rad/s2	m∙m‒1∙s‒1= s‒2
	Energiya oqimi zichligi; Nurlanish intensivligi.	vatt taqsim metr kvadrat	Vt/m2	kg∙s‒3
	Issiqlik sig‘imi, entropiya.	joul taqsim kelvin	J/K	m2∙kg∙s‒2∙K‒1
	Solishtirma issiqlik sig‘imi; Solishtirma etnropiya.	joul taqsim kilogramm-kelvin	J/(kg∙K)	m2∙s‒2∙K‒1
	Solishtirma energiya	joul taqsim kilogramm	J/kg	m2∙s‒2
	Issiqlik o‘tkazuvchanlik	vatt taqsim metr-kelvin	Vt/(m∙K)	m∙kg∙s‒3∙K‒1
	Energiya zichligi	joul taqsim metr kub	J/m3	m‒1∙kg∙s‒2
	Elektr maydon kuchlanganligi	volt taqsim metr	V/m	m∙kg∙s‒3∙A‒1
	Elektr zaryad hajmiy zichligi	kulon taqsim metr kub	Kl/m3	m‒3∙s∙A
	Elektr zaryad sirt zichligi	kulon taqsim metr kvadrat	Kl/m2	m‒2∙s∙A
	Elektr induksiyasi (vektori)	kulon taqsim metr kvadrat	Kl/m2	m‒2∙s∙A
	Elektr singdiruvchanlik	farad taqsim metr	F/m	m‒3∙kg‒1∙s4∙A2
	Magnit singdiruvchanlik	genri taqsim metr	Gn/m	m∙kg∙s‒2∙A‒2
	Molyar ichki energiya	joul taqsim mol	J/mol	m2∙kg∙s‒2∙mol‒1
	Molyar entropiya; Molyar issiqlik sig‘imi	joul taqsim mol-kelvin	J/(mol∙K)	m2∙kg∙s‒2∙K‒1∙mol‒1
	Nurlanishning ekspozitsion dozasi (rentgen va γ-nurlar uchun)	kulon taqsim kilogramm	Kl/kg	kg‒1∙s∙A
	Nurlanishning yutilgan dozasi	grey taqsim soniya	Gr/s	m2∙s‒3
	Energetik yorug‘lik kuchi (nurlanish kuchi)	vatt taqsim steradian	Vt/sr	m4∙m‒2∙kg∙s‒3= =m2∙kg∙s‒3
	Energetik ravshanlik	vatt taqsim metr kvadrat-steradian	Vt/(m2∙sr)	m2∙m‒2∙kg∙s‒3= =kg∙s‒3
	Konsentratsion katalitik faollik	katal taqsim metr kub	kat/m3	m‒3∙ s‒1∙mol
Turli xil kattaliklarning qiymatlarini ifodalashda, SI ning aynan bitta birligidan foydalanish mumkin. Masalan, issiqlik sig‘imi va entropiya kattaliklarining har ikkalasi uchun o‘lchov birligi bu ‒ joul taqsim kelvin bo‘ladi. Shunga o‘xshash tarzda, asosiy fizik kattaliklardan bo‘lmish, tok kuchining birligi va hosilaviy kattaliklardan bo‘lgan, magnit yurituvchi kuchning o‘lchov birligi, ikkalasi uchun ham amper bo‘ladi. Shuning uchun ham, kattalik bilan ish yuritganda, faqat o‘lchov birligiga tayanib qolmaslik zarur. Bu holat faqat ilmiy-texnik mavzudagi matnlargagina taalluqli bo‘lmay, balki, nazorat o‘lchov asboblari uchun ham tegishlidir (ya’ni, asbobning ko‘rsatkichi, ham o‘lchov birligini, ham unga tegishli fizik kattalikni namoyon qilishi zarur). Muayyan hosilaviy birlik, ba’zan, asosiy va maxsus nomga ega bo‘lgan boshqa hosilaviy birliklarning o‘zaro kombinatsiyalari orqali ham ifodalanishi mumkin. Masalan Joulni, shaklan nyuton-metr tarzida, yoki, metr kvadratning kilogrammga ko‘paytmasini, soniyaning minus ikkinchi darajasiga ko‘paytmasi tarzida yozish mumkin. Bu amalda, fizik nuqtai nazardan keltirib chiqarilgan algebraik ifoda bo‘lib; ma’lum o‘rinlarda keltirilgan misollarning biri boshqasidan ko‘ra yozishga va ishlatishga qulayroq bo‘lishi mumkin. www.Orbita.Uz kutubxonasi

32
w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
Xalqaro birliklar tizimi – SI
Amaliyotda, ma’lum fizik kattaliklar uchun, maxsus nom va birliklarni,
yoki, asosiy birliklar bilan maxsus nom va birliklarning o‘zaro
gersda ifodalangan son qiymatiga teng bo‘ladi1.
omillarni oldini olish maqsadlarida, maxsus qabul qilingan.
2.2.3 O‘lchamsiz birliklar, yoki, bir o‘lchamli birliklar.
Ayrim fizik kattaliklar, aynan bir turkumdagi ikki fizik kattaliklaring o‘zaro nisbatlaridan keltirib chiqarilgan bo‘lib, shuning uchun o‘lchamlikka ega bo‘lmaydi, yoki, o‘lchamligi birga teng bo‘ladi. Barcha o‘lchamsiz kattaliklar yoki, o‘lchamligi birga teng bo‘lgan kattaliklardan keltirib chiqarilgan kogerent hosilaviy birliklarining o‘lchamliklari ham birga tengdir, chunki, ular aynan bir turkumdagi fizik kattalikdan hosil qilinadi. Bunday kattaliklarning son qiymatlarini ifodalshda, ularning 1 belgisini yozmasdan, qiymatining o‘zini yozilaveradi. Bunday kattaliklarga misol sifatida, sindirish ko‘rsatkichi, nisbiy magnit singdiruvchanlik va ishqalanish koefitsienti fizik kattaliklarini keltirish mumkin. Shuningdek, yana shunday birliklar mavjudki, ular nisbatan oddiy birliklarning murakkablashtirilgan shakli bo‘lib, bunday birliklar ham o‘lchamlikka ega bo‘lmaydi. Misol tariqasida, «xarakterli son»ni
ifodalaydigan, Reynolds soni, 𝑅𝑒 = 𝜌𝑣𝑙 (bu yerda, ρ – massaviy zichlik, η –
𝑦
dinamik qovushqoqlik, v – tezlik, l - uzunlik) singarilarni keltrish mumkin. Bunday hollar uchun o‘lchamsiz birlik bo‘lgan, bir raqamini birlik sifatida qo‘llash mumkin.
1 Ya'ni, 1 rad/s burchak tezlik = 1 Hz
kombinatsiyalarini qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lib, bu, aynan bir xil o‘lchamlikka eg bo‘lgan turli xil fizik kattaliklarni bir-biridan farqlash va chalkashtirib yubormaslik uchun juda qulaydir. Ushbu o‘rin almashtirishini qo‘llash orqali, tegishli fizik kattalikning, haqiqiy mohiyatini tasavvur qilish, yoki, ta’rifini yodga olish mumkin bo‘ladi. Masalan, burovchi moment fizik kattaligini, kuch va masofa kattaliklaridan keltirib chiqarishi orqali nyuton-metr (n∙m) tarzida ifodalash, yoinki, burchak va energiyaning o‘zaro nisbati tarizda J/rad shaklida keltirish ham mumkin. Shuningdek, SI tizimida, chastota uchun maxsus nom – gers; burchak tezlik uchun esa, soniyasiga radian (radian taqsim soniya); radioaktiv manbadagi nuklid faolligi uchun, esa – bekkerel berilgan; vaholanki, ushbu fizik kattaliklarning barchasining o‘lchamligi T‒1 bo‘lib, ular uchun, 1/s birligi o‘rinlidir. Biroq, amaliy qulaylik nuqtai nazaridan, mazkur kattaliklarning birliklari uchun aynan maxsus nom va belgilarni ishlatish to‘g‘riroq bo‘lib, mazkur maxsus nom va belgi, tegishli fizik kattalikning tabiatini nisbatan soddaroq tarzda ifodalaydi. Burchak tezlik uchun radian taqsim soniya va chastota uchun gers birliklarini qo‘llash shunday xulosaga olib keladiki, burchak tezlikning radian taqsim soniya
birligida ifodalangan son qiymatining 2π ga ko‘paytmasi, mos chastotaning Inson salomatligi bilan
bog‘liq birliklarning
ahamiyatini e’tirof
SI birliklarini ionlanuvchi nurlanishlar sohasida qo‘llanilganida, soniya etgan holda, O‘TXQ,
darajasi minus bir (yoki, bir taqsim soniya) birligi o‘rniga, bekkerel birligidan; zivert birligi uchun, SI
risolasining 5-nashrida,
hamda, nurlanishning yutilgan dozasi va ekvivalent doza fizik kattaliklari mufassal matn bilan
uchun, joul taqsim kilogramm birligi o‘rniga, mos ravishda, grey va zivert tasdiqlar keltirgan.
Ular, O‘TXQning,
birliklaridan foydalaniladi. Bekkerel, grey va zivert maxsus nomlari; va ularga Tavsiyanoma-1
taaluqli maxsus belgilar, tegishli fizik kattaliklar uchun soniya darajasi minus (CI-1984), (PV, 1984,