Xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi

Matn ustida ishlash bo‘yicha xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, 2018-yilgi qamrov doirasi o‘quvchilarning 
maqsadli o‘qish faoliyatini tashkil etuvchi bilish jarayonlarining tushunarli va 
batafsil tasnifini yoritib beradi, chunki ular alohida yoki bir necha matnlar bilan 
ishlash ko‘nikmalarini ochib beradi. Ayrim cheklovlarni inobatga olganda, mazkur 
jarayonlarning har birini alohida samaradorlik shkalasida ajratib ko‘rsatishning 
iloji yo‘q. Buning o‘rniga, qamrov doirasida izohlash va shkala tarzida ifoda qilish 
imkonini beruvchi jarayonlar ro‘yhati aniqlanadi (1-jadval).
Shuni e’tiborga olish kerakki, 2018-yilgi jarayon tasnifi ham o‘quvchilarning o‘qish 
tarzida yillar mobaynida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lganini tahlil qilish imkonini 
beradi, chunki avvalgi qamrov dorasida yoritib o‘tilgan “kognitiv aspektlar” yangi 
tasnifda ma’lum jarayonlar fonida aks ettirilishi mumkin. 1-jadvalda 2018 va (2012 
va 2015 yillarda ham qo‘llanilgan) 2009-yilgi tasniflar o‘rtasidagi mutanosiblikni 
ko‘rsatadi. Alohida tartibdagi va bir necha matnlar bilan ishlash jarayonlari 
o‘rtasidagi tafavvut quyida batafsil yoritiladi.
1-jadval. 2018-yilda o‘tkazilgan jarayon tasnifini shkalada va 
2009-2015-yillardagi kognitiv aspektlarda ask ettirilishi
2018-yildagi kognitiv 
jarayonlar
2018-yilda shkala yorda-
mida baholashda qo‘lla-
nilgan yuqori
darajadagi kategoriya
2009-2015- 
yillardagi kogni-
tiv aspektlar
O‘qish rovonligi
PISA shkalasida 
izohlangan
1
Baholanmaydi
Matndan ma’lumotlarni topish va 
ajratib olish
Ma’lumotni topish
Topish va ajratib 
olish
Tegishli matnni qidirish va saralash
So‘zma-so‘z ma’nosini
tasvirlash
Tushunish
Umumlashtirish 
va talqin qilish
Xulosalarni umumlashtirish va hosil 
qilish
Sifat va yaroqlilikni baholash
Baholash va mulohaza 
yuritish
Mulohaza yuritish 
va baholash
Shakl va mazmun ustida
mulohaza yuritish
Ixtiloflarni aniqlash va bartaraf etish
Murakkab

---

35
1-izoh. 
Rovon o‘qish ko‘nikmasi uch bosqichda shkalaga solingan edi. Birinchi bosqichda, faqat o‘qish 
savodxonligiga doir topshiriqlar shkalaga solingan.Ikkinchi bosqichda, mazkur o‘qish savodxonligiga 
doir topshiriqlar tugatilgan va topshiriqning mutanosibligi rovon o‘qish bo‘yicha berilgan topshiriqlar 
ta’sirida o‘zgarmaydigan qilib baholandi. Uchinchi bosqichda, rovon o‘qish bo‘yicha berilgan topshiriqlar 
shkalalash tartibiga kiritildi va topshiriqning mutanosibligi baholandi. Rovon o‘qish bo‘yicha berilgan 
topshiriqlar topshiriq tili orfografiyasini aks ettirgani bois, baholash dasturida bunday topshiriqlar boshqa 
topshiriqlarga qaraganda ishtirokchi mamalakatning o‘ziga xosligi va tili bilan bog‘liqligi ko‘proq sezilib 
turishi kutilgan edi.
Matnlar
O‘qish o‘quvchiga mutolaa qilishi uchun biror material bo‘lishini taqozo etadi. 
Baholash jarayonida, ya’ni ma’lum topshiriqga tegishli matn yoki bir necha matnlar 
ko‘rinishidagi materialda o‘quvchi topshiriqda qo‘yilgan savolga javob berishi va 
topshiriqni tushunishi uchun yetarlicha ma’lumot bo‘lishi kerak. Garchi matnlar turli 
ko‘rinishda bo‘lishi va har qanday baholash jarayonida matnlardan (materiallardan) 
foydalanish kerakligi ma’lum bo‘lsada, o‘quvchi ishlashi mumkin bo‘lgan turli 
matnlarning yagona tanlangan formati majvud emas edi. Raqamli vositalarni 
yaratilishi, (ayrimlari keyingi o‘n yillikda yo‘qolib ketishi mumkin bo‘lgan) yangidan-
yangi formatdagi matnlar va matn ko‘rinishidagi kommunikatsiya xizmatlarining 
mavjudligi bois, masala yanada murakablashdi. 3-shaklda PISA 2009 va PISA 2015 
tadqiqotlarida qo‘llanilgan tasnif ko‘rsatilgan.

---

36