____________Milli Kitabxana____________
337
Romanın son epizodlarında Firudinin Cənubi Azərbaycan
milli azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən biri olan Seyid Cəfər
Pişəvəri ilə görüşündən bəhs edilir. Firudinin Cənubi
Azərbaycana getmək, xalqın milli azadlığı uğrunda mübarizə
aparmaq istəyini S.C.Pişəvəri yüksək qiymətləndirir. Firudin
vaxtilə Gülnaza dediyi sözləri daha əzmlə həyata keçirmək
qərarındadır : “İnsan öz arzusuna çatmaq üçün
vuruşmalıdır , şir kimi vuruşmalıdır” (52, 352).
“ABŞERON ” . MİLLİ DÜŞÜNCƏ CİZGİLƏRİ .
İstehsalat problemləri üzərində qurulan, sovet həyat tərzini
tərənnüm edən bu romanda müəllif heç də milli zəmindən uzaq
olmamışdır. “İstehsalat” mövzusunun axarında müəllif
azərbaycanlı
mənəviyyatının yüksəkliyi, Azərbaycan
mədəniyyəti, Mirzə Cəlil və Mirzə Ələkbər Sabir kimi xalqın
böyük sənətkarları ilə iftixar hissini roman boyu nəzərə
çarpdırır. Əsərin baş qəhrəmanı neftçi Tahiri də M.Hüseyn
sazından ayırmır, onun aşıq mahnılarını səsləndirməsini müsbət
hal kimi qabardır, yeri gəldikdə Azərbaycan folklorunun
şüurlarda iz buraxan məqamlarını da xatırladır.
Tahir ilə Lətifənin söhbətindən:
“Lətifə hamını siyahıya yazdı:
____________Milli Kitabxana____________
338
– Sizin adınız nədir? – Tahirdən soruşdu.
– Tahir.
– Tahir?
Qızın sualındakı təəccüb nidası Tahirin də təəccübünə səbəb
oldu:
– Pis addır?
– Niyə pis olur? Birisi gün də “Tahir və Zöhrə” filmi
olacaq.
– Hə, bax, onu görməmişəm. Amma dastanı əzbərdən
bilirəm.
– Elə dastan var? – deyə Lətifə balaca bir uşaq marağı
ilə xəbər aldı.
– Var. Özü də lap çoxdanın dastanıdır. Mənim
rəhmətlik babam danışardı. Azərbaycanda hansı aşıqdan
soruşsan əzbər deyər” (43, 30).
Tahir ilə Lətifənin ilk görüş gəzintisinə də müəllif
Azərbaycan xalqının fəxr etdiyi böyük sənətkarlarımız
haqqında söhbəti gətirir:
“Lətifə gur işıqda aydın görünən Nizami muzeyini
göstərdi:
– Heç buralara gəlmisənmi? – deyə soruşdu. – şairlərin
heykəlinə bax!
____________Milli Kitabxana____________
339
Tahir muzeyin ikinci mərtəbəsində, Azərbaycan
şairlərinin cərgə ilə qoyulmuş heykəllərini bircə dəfə
görmüşdü.
– Hayıf ki, Sabirinkini qoymayıblar, – deyə Tahir
düşüncəli bir görkəm aldı.
– Çünki onun xüsusi meydançası var, orada da, heykəli
qoyulub .
– Doğrudur, ancaq dostu dostdan ayırmaq yaxşı deyil.
– Sən Sabiri çoxmu sevirsən, Tahir?
– Onu sevməyən oxucu varmı? Mənim anam savadsızdır,
amma Sabirin çox sözünü əzbər bilir” (43, 253).
Müharibənin uzun döyüş yollarını keçib Avropa ölkələrini
adlayan, partizan hərəkatının fəal iştirakçısı olan Paşa (usta
Ramazanın oğlu) mühazirəsində deyir:
“Mən gördüm ki, ən sadə bir azərbaycanlı da tərifli
avropalıdan qat-qat üstündür. Yaxşı avropalının gözü isə
bizdə, bizim mədəniyyətimizdədir. Mən qərb ölkələrində
yaşayan xalqlara baxanda bizim gənclərə məhəbbətim birə
yüz artdı” (43, 233).
Nəzərə alaq ki, dövlət mükafatına layiq görülən “Abşeron”
romanı da zamanında müxtəlif xalqların dillərinə tərcümə
____________Milli Kitabxana____________
340
olunmuşdu və azərbaycanlı imicinin təqdimatında belə sözlər
də əhəmiyyət daşıyırdı.
“SƏHƏR ”. MİLLİLİK
MÖVQEYİNDƏN
SÖHBƏTLƏR .
“Səhər” romanında sosial proseslərin, sinfi şüurun
təşəkkülünün ifadəsi ön plandadır. Müəllif qabarıq verdiyi bu
amilləri milli gerçəkliklə şərtləndirə bilmişdirmi? Təbii ki,
mövzusundan və ideyasından asılı olmayaraq, hər bir bədii əsər
az, yaxud çox dərəcədə milli zəminə söykənir. Bunu “Səhər”
romanı haqqında da demək olar. Romanda “milli gerçəkliklə
şərtlənən spesifik cəhətlərin” kölgədə qalmadığını vurğulayan
tənqidçi Akif Hüseynov 1983-cü ildə “Müxtəlifliyin birliyi”
kitabında yazmışdır: “Milli konkretliyi obrazların xarakterində,
ailə-məişət səhnələrində də qismən müşahidə edirik. Xüsusən
kənd həyatının təsvirində belə cizgilərə nisbətən çox rast
gəlirik. Ancaq o da diqqətdən yayınmır ki, romanda milli
kolorit güclü deyil, tam halda təhkiyə, obrazların psixologiyası,
danışığı, hərəkətləri milli boyaların təravətliyi, milli
səciyyəvilik baxımından o qədər də dolğun, zəngin deyil, bu da
həyata nüfuzu zəiflətmişdir” (42, 104).
____________Milli Kitabxana____________
341
Bü mülahizələrlə həmrəy olduğumuzu bildirərək, birinci
fəsildəki fikrimizi davam etdirməklə Bayram obrazına nisbətən
milli xarakterin İskəndər kişi, Mahmud, Alı kimi obrazlarda az-
çox qabarıq göründüyü qənaətindəyik.
Paradoksal bir vəziyyət: M.Hüseyn romanı sinfi-inqilabi
düşüncə axarında apararaq, milli düşüncədən “yayınsa”da, əks
tərəfin nümayəndələri kimi verdiyi Rəhimbəy, Hacı
Zeynalabdin Tağıyev və Murtuza Muxtarov obrazları istər-
istəməz milli düşüncənin təmsilçilərinə çevrilmişlər.
Rəhimbəyin Bayrama dediyi sözlərə diqqət yetirək:
“ – Al bu pulları. Mən deyənə qulaq as. Rusyətdən gəlib
burada qardaşı-qardaşa düşmən edənlərə baxma, oğul,
onların axırı yoxdur” (48, 110).
Yaxud, Rəhimbəy oğlu Rəşidə deyir:
“ – Deyirlər ki, bu yaxınlarda Bakıya bir aləm balşavoy
gəlib. Dünyanı bir-birinə vuran onlardır” (48, 123).
Müəllif Rəhimbəy obrazını bir çox qatı boyalarla
“mənfiləşdirə” bilsə də, H.Z.Tağıyev və M.Muxtarov
obrazlarında, deyərdik ki, buna bir elə nail ola bilməmişdir
(bəlkə də istəməmişdir?). H.Z.Tağıyevlə M.Əzizbəyovun
mükalimələrində, deyərdik ki, Hacının sözləri oxucunu bəlkə də
yaxşı mənada düşündürür. Murtuza Muxtarovla görüşdə də
Dostları ilə paylaş: | 
