Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 347 Həmin qərarlar və onların yaratdığı ədəbi-ideoloji təlimlər nəticəsində sərt və amiranə bir yaradıcılıq mühiti hökm sürürdü. “Sosialist realizmi” ədəbiyyatının təşviqatçılıq vəzifəsi tez-tez dəyişən partiya siyasəti şəraitində tənzimlənirdi, yalnız “marksizm-leninizm” təliminə deyil, həm də partiya rəhbərliyinin cari vəzifələrinə tabe edilirdi. Tədqiqatımız 1930- 1950-ci illərin ictimai-siyasi proseslərini, dövrün bədii-estetik meyarlarını, ədəbiyyat haqqında partiya qərarlarını, sosialist realizmi konsepsiyasının tələblərini nəzərə almaqla, yeni Azərbaycan romanının ayrı-ayrı nümunələrinə və müəlliflərinə differensial qaydada yanaşılmasını, hər birinin həm ümumi kontekstdə, həm də fərdi xüsusiyyətlərinin elmi-nəzəri qənaətlər əsasında araşdırılmasını vacib hesab edir. 2. Azərbaycan romanının 30-cu illər mərhələsi təcrübəli yazıçılar M.S.Ordubadi, Y.V.Çəmənzəminli ilə yanaşı gənc romançılar Mehdi Hüseynin, Süleyman Rəhimovun, Əbülhəsənin, Mir Cəlalın, Əli Vəliyevin, həmçinin 40-cı illərdə Mirzə İbrahimovun, Sabit Rəhmanın və digərlərinin adları ilə bağlıdır. Onlar ölkədə, ictimai-sosial gerçəklikdə baş verən hadisələri təbii qəbul edirdilər və kommunist ideallarına inanırdılar. Həmin yazıçılar Azərbaycan ədəbiyyatında epik romanın əsasını qoymuşlar. Bir çox romanları geniş epik ____________Milli Kitabxana____________ 348 lövhələr, şaxəli təsvirlər səciyyələndirir. Düzdür, onlar dövrün ictimai-siyasi təsirlərinin, ədəbi sxemlərinin dairəsində yazıb- yaratmışlar. Sovet hakimiyyəti uğrunda mübarizə, “vətəndaş” müharibəsi, gənc sovet hökumətinin 20-30-cu illərdəki fəaliyyəti, kollektivləşmə, daha sonra ikinci dünya müharibəsi, dinc quruculuq işləri, xalq təsərrüfatının bərpası və s. mövzular Azərbaycan nasirlərinin əsərlərində milli gerçəkliyin və tarixin hadisələri, faktları ilə müşayiət olunmuşdur. Həmin dövrdə vahid SSRİ məkanının hər yerində olduğu kimi Azərbaycan nəsri də vahid ölçü – normativ sosialist realizmi ölçüləri ətrafında birləşirdi. Bu əsərlərdə psixoloji təhlil lazımınca olmamış, obrazların daxili aləmi zəif işıqlandırılmışdır. Əsas diqqət obrazların hərəkət və fəaliyyətinə, xüsusilə inqilab işinə yönəlmişdir. Romanlarda inqilabçıların, sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə aparanların obrazları mükəmməl və bitkin olmamış, bədii nümunə səviyyəsinə yüksəlməmişdir. Bununla belə, həmin romanların yaranması Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm hadisəsi idi. Professor Yaşar Qarayevin yazdığı kimi, otuzuncu illərin böyük nəsrini və böyük romanını yaradanlar, “sosialist realizmi” kodeksinə riayət etsələr də, heç də “yuxarıdan” gələn rəsmi diktənin, “ictimai sifariş”in kor və lal icraçıları və ifaçıları deyildilər. ____________Milli Kitabxana____________ 349 Bəlkə, əksinə, epoxa barədə həqiqəti, təfsilatı, hesabatı olduğu kimi, özlərinin duya və dərk edə bildikləri kimi görməyə, göstərməyə və bizə çatdırmağa cəhd edən istedadlar və ideoloqlar idilər. Hər halda onların birlikdə qoyub getdikləri bədii irs “o dövrün nəsri o dövrü necə təsəvvür və təsvir edirdi?” – sualına tam, aydın və dəqiq cavab verir. 3. Konfliktlər, bədii üslublar, roman qəhrəmanları bir- birindən az fərqlənsələr də, bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri, yaradıcılıq imkanları ilə seçilən yazıçılar və bədii nümunələr də vardır. Tədqiqatımızda həmin romanların bədii-estetik keyfiyyətlərinin elmi-nəzəri təhlilinə yeni ədəbi təfəkkür səviyyəsində yanaşılmış, siyasi-ideoloji proseslər kontekstində, sosialist realizmi tələbləri çərçivəsində yazsalar da, müəlliflərin fərdi dəst-xətləri, yaradıcılıq imkanları aşkara çıxarılmış və fərqləndirilmişdir. Özündə bütöv bir tipoloji mərhələni ifadə edən 1930-50-ci illərin Azərbaycan romanından ictimai-siyasi məzmuna üstünlük vermək tələb edilsə də, qırxıncı-əllinci illərdə “konfiliktsizlik” tendensiyası qüvvədə olsa da, canlı bədii xarakterlər yaratmaq sahəsində axtarışlar davam etdirilmişdir. Yeri gəlmişkən, tədqiqatda həmin dövrün, yazıçıların, bədii nümunələrin ayrı-ayrı ədəbiyyatşünaslar və tənqidçilər ____________Milli Kitabxana____________ 350 tərəfindən qiymətləndirilməsinə, o dövrün ədəbiyyat tarixini dövrləşdirmənin nəzəri-metodoloji aspektləri ilə bağlı müddəalara münasibət bildiriilmiş, özəl mülahizələr irəli sürülmüş və elmi-nəzəri cəhətdən əsaslandırılmışdır. 1930-1950-ci illər Azərbaycan romanının, onun ayrı-ayrı nümünələrinin sonrakı mərhələlərdə Azərbaycan ədəbiyyatına, roman janrının inkişafına təsiri məsələləri də monoqrafiyada təhlil olunur. 4. Tədqiqatın elmi yeniliyini şərtləndirən bir çox əsas elmi- nəzəri araşdırmalar aparılmışdır. O illərin siyasi prinsipləri və ideologiyası ədəbiyyatın əslində canlı insan obrazları yaratmasına, bədii əsərlərdə milli düşüncə tərzinin ıfadə olunmasına imkan vermirdi. Bununla belə, 30-50-ci illər ədəbiyyatını, həmin dövrdə rejimin bütün sərtliyinə, sosialist realizmi və inqilabi romantika ehkamlarının mütləqliyinə baxmayaraq, milli şüurun ınkişafı mərhələsində heç də boşluq kimi qiymətləndirmək düz olmazdı. Sovet yetmiş ilində bütün ziddiyyətlərə, mürəkkəbliklərə baxmayaraq, milli düşüncənin, milli hissiyyatın yaşanmasında ədəbiyyatımizın rolu əvəzsizdir. 5. Monoqrafiyada milli azadlıq şüurunun formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərən bədii nümunələr təhlil edilərkən Y.V.Çəmənzəminlinin “İki od arasında” (1936-1937), Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|