____________Milli Kitabxana____________
325
– Azərbaycancası yoxdur?
– Var, Füzuli perevod eləyib, ancaq ruscasının ləzzətini
vermir...” (70, 128).
Lakin romanda ziyalılığın layiqli nümayəndəsi kimi
Səttarzadə obrazı da vardır. Özündə bir çox milli-mənəvi
dəyərlərimizi yaşadan Səttarzadə qızı Rübabənin toyunda bəylə
gəlinə Füzulinin kitabını hədiyyə edir. Səttarzadə deyir:
“ – Balalarım, Füzuli kimi sevin! Onun kimi böyüyün!
(70, 151).
“Açıq kitab”ı otuzuncu illərin ortalarından başlayan
repressiyalar dövrünün cəsarətli bir romanı kimi
qiymətləndirərək, belə bir qənaətimizi
də bildirmək istəyirik ki,
sonrakı onillikdə, əllinci illərin ortalarınadək yazılan bədii
nümunələrdə (“Saçlı” az-çox istisna olunmaqla) həyat
həqiqətlərinin bu səviyyədə açıq inikası görünmədi.
“SAÇLI
”. BƏZİ
MƏQAMLAR
“Saçli”da Nənəqiz, Qoca, Qulam müəllim, Əfruz bacı, Əlisa
kişi kimi milli xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirən obrazlar
vardır. Kosa və İbrahim Vəzirzadə obrazları orijinallığı ilə
diqqəti çəkir. Sübhanverdizadə, Meşinov, Zülmət, Novruzqulu
istisna olmaqla, digər obrazlar isə axıradək işlənməmiş və
____________Milli Kitabxana____________
326
yarımçıq qalmışdır, yaxud onların taleyi barədə yalnız
informasiyalar verilmişdir.
Qoca obrazı canlıdır. Müəllif
bu obrazda milli kökümüzün
qaynaqlarından süzülüb gələn bir çox keyfiyyətlərin təzahürünü
verməyə çalışmışdır. M.Hüseyn 1948-ci ildə yazdığı
“Azərbaycan sovet ədəbiyyatının yaradıcılıq problemləri” adlı
məqaləsində Qoca obrazını yüksək qiymətləndirmişdir.
M.Hüseyn bu obrazda əsl xalq ruhunun olduğunu qeyd etmişdir
(46, 45).
Romanda kollektivləşmə hərəkatı geniş verilmişdir və
müəllif, bu prosesi partiya mövqeyindən göstərməyə çalışsa da,
müəyyən həyat həqiqətlərinin üstündən keçməmişdir. Yəni
müəllifin bütün səylərinə baxmayaraq, kolxoz quruculuğunun
könüllülük əsasında deyil, İnzibati-amirlik, göstəriş yolu ilə
aparıldığı görünür. Və belə bir həqiqət də qabarıq nəzərə çarpır
ki, Azərbaycan kəndlisi kolxozlaşmanı heç də anlamla və
razılıqla qarşılamır, bu,
onun milli düşüncəsinə də, həyat tərzinə
də yaddır. Bakıdan fəhlə sinfinin nümayəndəsi kimi kolxoz
təşkil etməyə göndərilən Qocaoğlu haqqında görün kəndlilər
necə düşünürlər:
“ – Biz işləyək, Qocaoğlu ağa olsun?
– Hə də! Bizim bəy itdi, o getdi, yerində Qocaoğlu bitdi.
____________Milli Kitabxana____________
327
– Biri olsa dərd yarıdır... De ki, birinin yerinə on biri
bitdi!
– Onlar kimdir?
– O qalife Mahmud, anbar Mehdi, hesabdar, təftişdar,
dəftərdar, qarovulçu, keşikçi, qoruxçu, xırmançı, nə çox
“dar”, nə çox “çı”, illah da ki, bu qalife Mahmud (partiya
özək katibi. Y.R.) (90, 310).
Romandan bir epizodu da xatırlayaq. Raykom katibi Tahir
Dəmirov Xalq Komissarları Soveti sədrinin qəbulunda olarkən,
onların söhbəti zamanı müəllif gözlənilmədən
bir məsələyə də
toxunur və bu məqamı yazıçının milli simasının ifadəsi kimi də
dəyərləndirmək olar. XKS sədri deyir:
“– Bizim öz xüsusi kökümüz vardır.
– Bəs bizim Azərbaycanın o biri payı hanı?
Sədrin nəzərləri xəritədə “axan” əyri-üyrü çayın o biri
səmtinə çevrildi.
– Bunlar bizim doğma, lap doğma qardaşlarımızdır.
Hamımız bir ananın döşündən süd əmmişik, o da bizim bu
Azərbaycandır! Yoxsa deyirsən raykom katibinin rayondan
kənar nə borcuna? Belə baxmaq doğru olmazdı. Hamı, lap
hamı: ya katib, ya təşviqatçı, ya da lap kəndlisi, işçisi, arvad-
____________Milli Kitabxana____________
328
uşağı bilməlidir ki, biz bir xalqın övladlarıyıq. Camaat gərək
özünü tanısın, bilsin, bu da balaca məsələ deyil!
– Düzdür.
– Orası da düzdür ki, bizim bu mədəniyyət tariximizi bir
qədər qat-qarış ediblər. Biz gərək bu məsələləri də
aydınlaşdıraq. Bax, bizim ədəbiyyatdır, şeirdir, haradan
başlayır, kimdən başlayır? Gərək əlin içi kimi görünsün.
Yoxsa su bulantısı yaxşı deyil!” (91, 179).
GƏLƏCƏK
GÜNÜN
SORAĞINDA
Mirzə İbrahimovun Azərbaycan ədəbiyyatında
yeri sovet
dövrünün yeni ədəbiyyatını yaradan yeddi-səkkiz sənətkarla bir
sıradadır. Onun bədii yaradıcılığı özəllikləri ilə diqqəti cəlb
etmiş, romanları və pyesləri oxucunu və tamaşaçını öz cazibə
dairəsinə sala bilmişdir. M.İbrahimov öz yaradıcı sənətkar
simasını ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə də ( maarif naziri,
Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini,
respublika
Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri, Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqının sədri, Asiya və Afrika Ölkələri ilə Həmrəylik
Komitəsinin sədri) tamamlamışdır. Ali Sovetin Rəyasət
Heyətinin sədri kimi yüksək dövlət vəzifəsində olarkən
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qəbul edilməsinə nail
