Yaşar rzayev
Yüklə 3,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
____________Milli Kitabxana____________ 214 “Xalq” anlayışı materialist baxımından qəbul edilə bilməz. Xalq əslində yalnız sözün metafizik mənasında mövcuddur və yalnız bu xalq bütün sosial örtüklərdən dərindir. Xalq min il əvvəl mövcud olmuş və əbədi mövcud olacaq mistik orqanizmdir. N.Berdyayev milli şüurun hər cür şovinizmdən, özünütərifdən və özündənrazılıqdan azad olmasını da vacib hesab edirdi. N.Berdyayevin millilik anlayışı ilə bağlı bəzi müddəalarının üzərində dayanmaqda qənaətimiz budur ki, ədəbi-bədii təcrübədə millilik məsələsini araşdırarkən bu fəlsəfi kateqoriyanın istər ənənəvi, istərsə də çağdaş fəsəfi izahına müraciət edəndə həmin müddəalar bir çox məqamlara aydınlıq gətirə bilər. Ədəbi tənqid fərdin milli konsepsiyasını, ədəbi qəhrəmanların milli psixologiyasını təhlil edərkən bəzən elmi meyarları unutmuş, milliliyin fəlsəfi yozumuna, həmçinin millinin və ümumbəşəriliyin çox mürəkkəb, eyni zamanda dialektik vəhdətinə bir o qədər diqqət yetirməmişdir. Bədii yaradıcılıqda milli xüsusiyyətlər mühüm bədii- estetik əhəmiyyətə, elmi-nəzəri mənaya malikdir. XIX əsrdə V.Q.Belinski deyirdi ki, millilikdən kənarda insan real varlıq olmayıb, mücərrəd anlayışdır. O yazırdı: “Yalnız o ədəbiyyat ____________Milli Kitabxana____________ 215 əsl mənada xəlqidir (millidir – Y.R.) ki, eyni zamanda ümumbəşəridir: və yalnız o ədəbiyyat əsl mənada bəşəridir ki, o, eyni zamanda xəlqidir” ( 126, 305-306). Həmin dövrün digər görkəmli rus ədəbiyyatşünası N.Q.Çernışevski də bildirirdi ki, “yerli boyalar və milli adətlər, düşüncələr, iştirakçıların xarakterində millilik olmadan nə hərəkətlərdə reallıq – həqiqətəuyğunluq var, nə də iştirakçılar nəzəri cəlb edə bilər” (165, 129) Azərbaycan ədəbi fikrində M.Quliyevin, Ə.Nazimin, C.Cabbarlının, Ü.Hacıbəylinin, S.Vurğunun və digərlərinin sənətdə milli spesifika barədə mülahizələri də diqqəti cəlb edir. Ə.Nazim sovet yazıçılarının birinci qurultayındakı çıxışında (1934) ədəbiyyatda milli xüsusiyyətləri qorumaq və zənginləşdirmək məsələlərinə toxunmuş, demişdir ki, sənətkar real həyata, milli gerçıkliyə istinad etməyəndə zahiri təsirə qapılır, təqlidçiliyə uyur, başqa ədəbiyyatlardakı nailiyyətlərin sadəcə sönük surətini çıxardır (74, 303). C.Cabbarlı milli keyfiyyətləri ilk növbədə xalq həyatının daxili məzmununda, xalqın psixologiyasında görür və milliliyin tarixi kateqoriya kimi təkamülə uğraması qənaətinə gələrək deyir: “Milli forma papaq, don, çərkəzi paltar, xəncər və yaxud ilməli köynəklərdən ibarət olaraq qala bilməz” (12, 397) ____________Milli Kitabxana____________ 216 Burada S.Vurğunun bir mülahizəsini də xatırlamaq lazım gəlir: “Yazıçı dünya meydanına, hər şeydən əvvəl, öz xalqının milli aləmini, səciyyəsini, məişətini, məfkurəsini və mənəviyyatını təbii surətdə tərənnüm etmək yolu ilə çıxa bilər” (110, 160). Ədəbiyyatda millilik məsələləri ilə bağlı çağdaş Azərbaycan ədəbi fikrinin nümayəndəsi Elçinin mülahizələri də diqqəti cəlb edir. Elçinin yazdığı kimi, “ədəbi tənqid bir cəhətə fikir vermirdi ki, millilik, necə deyərlər, “əyalət koloriti”, “ekzotika” demək deyil, məhz ciddi sosioloji problemlər yükünün daşıyıcısıdır”. Milliliyi, “məhəlləçilik”dən, “əyalətçilik”dən fərqləndirən cəhət onun ümumbəşəriliyidir. Ümumbəşəriliyi kosmopolitizmə yuvarlanmağa qoymayan amil – millilikdir. “Aydındır ki, çılpaq şəkildə ayrıca və müstəqil bir ümumbəşərilik mövcud deyil; milli-estetik qadirlik özünün ən yüksək nöqtəsində ümumibəşərilik mərhələsinə keçir və bu ayrı-ayrı özünüifadə komponentlərinə çevrilir” (35, 77). Sovet dövrü ədəbiyyatşunaslığının tanınmış nümayəndəsi, milli məsələlər üzrə bir çox kitabların və məqalələrin müəllifi G.Lomidzenin 1960-cı ildə millilik və ümumibəşərilik ilə əlaqədar yazdığı məqalədə bu məsələ belə şərh olunur: “əksər ümumi insani əlamətlər dünya xalqlarının çoxu üçün ____________Milli Kitabxana____________ 217 müştərəkdir… Fərq bu ümumiliyin konkret təzahür formalarında, onun təkrarolunmaz milli halındadır” (148, 290). Əlbəttə, G.Lomidze öz mülahizələrini dövrünün ideoloji konsepsiyası çərçivəsində əsaslandırırdı. Məsələn, o, hətta eyni milli mədəniyyətlərin nümayəndələrinin də bir-birindən fərqlənməsindən danışarkən Azərbaycan ədəbiyyatından S.Rəhimov və Mir Cəlalı müqayisə etməklə nümunə göstərir və bunu sosialist realizminin yaradıcı insanlara geniş imkanlar açmasının nəticəsi kimi görür (148, 86). Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında millilik məsələləri 70- ci illərdə A.Hüseynovun “Sovet ədəbiyyatında milli müəyyənlik” və Q.Qasımzadənin yuxarıda qeyd etdiyimiz “Ədəbiyyatda millilik və beynəlmiləllik” əsərlərində geniş tədqiqat mövzusu olmuşdur. Akif Hüseynovun 1983-cü ildə çap edilən “Müxtəlifliyin birliyi” kitabında milli müəyyənliyi şərtləndirən amillər, milli xüsusiyyətlərin təzahür sahələri kimi mühüm məsələlərdən söhbət açılmış, milli xarakter probleminə ayrıca nəzər salınmışdır. Həmçinin dövrünün sovet alimlərindən A.Boçarovun, G.Lomidzenin, N.Cusoytunun, A.Vlasenkonun, Y.Surovtsevin, A.Maslinin və başqalarının məqalə və monoqrafiyalarına müraciət edən A.Hüseynov bədii ____________Milli Kitabxana____________ 218 yaradıcılıqda millilik probleminin nəzəri-metodoloji istiqamətdə şərhinə cəhd göstərmişdir. Müəllif yazırdı ki, bədii yaradıclığının milli mənsubluq kəsb etməsi üçün milli bədii ənənələr nə qədər əhəmiyyətli olsa da, yeganə şərt deyildir. Sənət gerçəkliyi əks etdirirsə, o, gerçəkliyin özündəki milli spesifikliyə etinasız qala bilməz. Odur ki, bədii əsərin məzmunu da milli səciyyəyə malik olur” (42, 16). A.Hüseynov əsərlərdə xalq xarakterini, milli məişət tərzini, ümumiyyətlə maddi və mənəvi aləmin milli konkretliyinin canlı və geniş təcəssümünü məzmunun milli əlamətləri kimi görür. “Ədəbiyyatda millilik və beynəlmiləllik” kitabında Q.Qasımzadə yazırdı ki, həqiqətən də hər hansı əsərin təhlili zamanı ən yaxşı halda əksər ideya-bədii komponentlər diqqətdən yayınmır, konflikt və xarakterdən, kompozisiyadan, təbiət təsvirindən, dil və üslubdan, məqsəd və məzmundan lazımi qədər söhbət gedir, lakin çox vaxt bütün bunlar sənətin realizmini şərtləndirən millilik prinsipi nəzərə alınmadan, millilikdən təcrid şəklində təhlilə cəlb olunur. “Belə bir məhdud təhlil və tədqiq yolu yaranmış əsərin milli ədəbiyyatı zənginləşdirən cəhətlərini, ümumsovet və dünya miqyasındakı mövqeyini müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq ədəbi prosesi qiymətləndirəndə milli və Yüklə 3,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|