Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

AZƏRBAYCANÇILIQ HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR 

 

(1999-cu ilin noyabr ayında Bakıda 

Amerika Universitetində oxunan mühazirə) 

 

Bir ay və bir neçə gün keçəcək - təqvimlərimiz dəyişəcək. Yanvarın 1-də ilk dəfə 

olaraq təqvimlərimizdə 2000 rəqəmini görəcəyik, yəni son əsrdə ilk dəfə dörd rəqəmlik 

tarixin ikinci ədədi 9 yox, 0, son min ildə ilk dəfə birinci rəqəm 1 deyil, 2  yazılacaq. 

Gözümüzün hələ alışmadığı bu 2000 tarixi çoxlarını çaşdırır, yeni yüz illiyin, yeni min 

illiyin  gəldiyini  zənn  edirlər.  Belə  deyil.  1999-cu  ildə  də,  2000-ci  ildə  də  hələ  XX 

əsrdəyik.  XXI  əsr  -  Üçüncü  Minillik  2001-ci  il  yanvarın  1-də  başlayacaq.  Doğrudur, 

bütün planeti nəzərə alsaq, bu tarix də şərtidir. Bir çox müsəlman ölkələri hicri tarixiylə 

yaşayır,  çinlilərin  və  neçə-neçə  başqa  xalqın  öz  təqvimi  var.  Amma  hər  halda 

bütünlükdə  dünya  miladi  təqvimiylə  hesablaşır  və  gələn  il  əsrin  də,  minilliyin  də 

dəyişməsini qəbul edir.  

Tarixin  başqa  bir  şərtiliyi  də  var.  Təqvim  öz  yerində,  hər  əsrin  mənası,  siması, 

ruhu müəyyən təqvim günlərinə, illərinə bağlı deyil. XX əsr saydığımız zaman kəsiyinin 

tarixi  tutumu  1905-06-cı  illərdə  yüz  ilin  sifətini  müəyyənləşdirən  inqilablar  dövründə, 

ya da 14-cü ildə - ilk cahan hərbinin top səsləriylə başladı, 1991-ci ilin dekabrında SSRİ 

adlanan bir məmləkətin, sosialist düşərgəsi deyilən bir dünyanın süqutuyla bitdi. Bəlkə 

buna  görə  mənə  elə  gəlir  ki,  XX  əsr  artıq  on  ildir  bitib-tükənib,  amma  XXI  əsr  hələ 

başlanmayıb,  tarixdə  yeri  baxımından  2001-ci  il  yanvarın  birində  başlanıb-

başlanmayacağı da hələ məlum deyil.  

Tarix  özü  müəyyən  mənada  şərti  anlayış  deyilmi?  Müxtəlif  ictimai-siyasi 

hadisələr baş verir, liderlər ortaya çıxır, ucalır, parlayır və sönüb gedirlər. Müharibələr, 

çaxnaşmalar,  üsyanlar,  qiyamlar,  inqilablar,  çevrilişlər,  elmi  ixtiralar,  sənət  kəşfləri  - 

bütün  bu  pərakəndə,  dağınıq,  çox  vaxt  insan  şüuruyla  və  məntiqlə  anlaşılmayan 

ardıcıllığı tarixçilər bir sistem üzrə düzməyə, bu, ya digər ideolojiyə əsaslanaraq dərk və 

izah etməyə çalışırlar. Bu anlamda Tarix elə bir növ tarixçilərin əsəridir.  

---

Bəlkə də heç Tarix yoxdur, müəyyən hadisələr haqqında tarixçilərin kitabları var. 

Fəqət hadisələrin müəyyən zaman ardıcıllığına tarix deyilirsə, onda Tarix, doğrudan da 

Allahın səbridir. Yaşadığımız zaman bizə məntiqsiz, ədalətsiz, haqsız görünən bir çox 

olayların  cavabları  illər,  bəzən  əsrlər  keçəndən  sonra  verilir,  Allah  tarixdə  hər  şeyi 

yerbəyer  edir.  Allahın  yalnız  tək  bir  özünə  məlum  olan  hökmünün,  səbrinin 

gerçəkləşmiş  bəlirləri  insanları  Tarixə,  onun  məntiqinə  və  insafına  inandırır.  İnsan 

Tarixin mövcudluğunu qəbul edir. Və tarixçilər bu yolda bizim bələdçimiz olur.  

Hər insanda, tarixçi olsa da, olmasa da qanrılıb geriyə baxmaq ehtiyacı var - həm 

özünün  yaşadığı  həyatı,  həm  içində  ömür  sürdüyü  zaman  kəsiyini,  həm  də  mənsub 

olduğu xalqın, millətin keçmişini yada salmaq, bilmək, anlamaq istəyir.  

Mən də özümdən qabaqkı və sonrakı neçə-neçə nəsillər kimi XX əsrin övladıyam. 

Azərbaycan  türküyəm.  Yüz  illiyin  sonunda,  ömrümün  son  aşırımında,  xalqımın  bir 

minillikdən  başqa  minilliyə  keçid  məqamında  istər-istəməz  xatirələr  və  düşüncələr 

aləminə  dalıram:  mənim  sinnimdə  xatirələr  elə  düşüncələrdir  və  düşüncələr  də  yalnız 

xatirələrə,  olub  keçənlərə  dayanır.  Eyni  zamanda  ömrümün  bu  axır  çağı  -  ağır  çağı 

əsrlərin,  minilliklərin  yol  ayrıcına  düşdüyündən  fikirlərim  öz  həyatımın  xatiratından 

daha artıq xalqımın taleyi və tarixi haqqında düşüncələrə çevrilir.  

Azərbaycan  xalqının  taleyi  və  tarixi  haqqında  düşünərkən,  çeşidli  illərin  çeşidli 

olaylarını xatırlayarkən gözlərim önündə ayların Qara təqvimi canlanır.  

Yanvar, 1990-cı il - 19-dan 20-sinə keçən qanlı gecə.  

Fevral,  1988-ci  il  -  Əskəranda  iki  gəncin  -  Əlinin  və  Bəxtiyarın  öldürülməsi  - 

Qarabağ  faciəsinin  ilk  qurbanları.  Ermənistandan  azərbaycanlıların  qovulmağa 

başlanması, Sumqayıt hadisələri və 1992-ci ilin Xocalı müsibəti.  

Mart, 1918. Daşnakların Bakıda xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımı.  

Aprel,  1920-ci  il.  Ayın  28-i.  XI  ordunun  müstəqil  Azərbaycan  cümhuriyyətini 

yerlə yeksan etdiyi gün.  

May, 1992. Şuşanın ermənilərə xaincəsinə verilməsi.  

İyun, 1992. Laçının işğalı.  

İyun,  iyul,  avqust,  sentyabr,  oktyabr  (1990-1993).  Baqanis-Ayrım  qətliamı. 

Kəlbəcərin,  Qubadlının,  Ağdamın,  Füzulinin,  Cəbrayılın,  Zəngilanın  işğalı,  Gəncə 

---

qiyamı,  vətəndaş  müharibəsi  həddi,  Talış-Muğan  respublikası  yaratmaq,  Azərbaycanı 

parçalamaq cəhdi.  

Noyabr,  1991.  Qarabağ  səmasında  dikuçarın  (helikopterin)  vurulması,  Tofiq 

İsmayılovun başçılıq etdiyi bütün dəstənin həlak olması.  

Dekabr,  1988.  Ermənistanın  Qukark  rayonunda  azərbaycanlıların  vəhşicəsinə 

qətlə yetirilməsi. 

Bu hələ mənim yaddaşımda yaşayanlardır. Tarixi araşdırmalara, sənədli əsərlərə, 

qəzetlərə, məlumat, soraq kitablarına bir də baxsam, bu Qara təqvimi xeyli genişləndirə 

bilərdim.  

Tarixi varlığının müxtəlif dövrlərində başı bəlalar çəkməmiş xalq yoxdur və mən 

də azərbaycanlıların bu cəhətdən müstəsna fəlakətzədə olduğunu iddia etmək niyyətində 

deyiləm.  Özlərini  ən  çox  iztirab  çəkmiş  xalq  kimi  qələmə  vermək  ermənilərin  milli 

xüsusiyyətidir.  Əlbəttə,  ermənilər  də,  bütün  başqa  xalqlar  kimi  tarix  boyu  az  əziyyət 

çəkməyiblər.  Amma  məsələn,  min  illər  boyu  təqiblərə,  mənəvi  işgəncələrə,  həqiqi 

soyqırımına  qat-qat  artıq  dərəcədə  məruz  qalmış  yəhudilər  heç  də  yeri  gəldi-gəlmədi 

bəlalarından, müsibətlərindən gileylənmirlər. Biz də tarix boyu başımıza gələn bəlaları 

heç vəchlə unutmadan, onlara ağlamaqla, yas tutmaqla, müxtəlif janrlarda ağı deməklə 

yetinməməliyik, bu bəlaların səbəbləri haqqında düşünməliyik, onların qarşısını almaq 

üçün yollar aramalıyıq.  

Azərbaycanın  başına  gələn  bəlaların  səbəbləri  bir  deyil,  beş  deyil,  çoxdan  da 

çoxdur.  Təbiətin  bizə  bəxş  etdiyi  nemət  -  torpağımızın  cənnət  gözəlliyi  -  meşələr, 

dağlar, dərələr, vadilər, çaylar, çəmənliklər, bağ-bağat, dəniz - doqquz iqlimin səfası və 

şəfası.  Torpağımızın,  dənizimizin  üstündəki  və  altındakı  sərvətlər  və  ilk  növbədə 

əlbəttə,  neft…  Bütün  bunlardır  uzaq  və  yaxın  tamahkarların  iştahlarını  qıcıqlandıran. 

Başqa  bir  cəhət  Azərbaycanın  Asiyayla  Avropa  arasında  geostrateji  mövqeyi,  yollar 

ayrıcında  yerləşməsidir.  Quzeydən  Güneyə,  Doğudan  Batıya  açılan  qapıların  bir  açarı 

da Azərbaycandır. Hər bir qolu zorlu bu açarı öz cibində saxlamağa hərisdir. İskəndər 

Kəbirin  dövründən,İran-yunan  müharibələrindən,  İran-Turan  savaş-larından,    ərəb, 

monqol istilalarından ta XVIII əsrə,  - I Pyotrun cənuba, isti dənizlərə, Qafqaza tamah 

salmasına  qədər  Azərbaycan  adlanan  ərazi  daima  yad  basqınlarına  məruz  qalmış  və 

---