Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Teatr
193 kimi) və s. bu kimi məsələlər həm ədəbi-nəzəri xarakterli traktatların, həm də gündəlik ədəbi-tənqidlə məşğul olan filoloqların diqqət mərkəzində idi. Ədəbiyyatşünaslığa dair fikirlər forma cəhətdən də ən müxtəlif tərzdə təqdim edilirdi. Bədii əsər, fəlsəfi dialoq, ədəbi-nəzəri traktat, nitq, məktub, klassik mətn- lərə yazılmış ön sözlər və s. antik ədəbiyyatşünaslığın ən geniş istifadə etdiyi formalardır. Antik filologiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri də ən parlaq nümunələrində ya- randığı dövrün müəyyən fəlsəfi sistemi ilə bağlılığını aş- karlamasıdır. Məs., Platonun estetik və ədəbiyyatşünas- lıq görüşlərini onun obyektiv idealist fəlsəfi məktəbin- dən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Həmçinin Aristotelin ədəbi-nəzəri, eləcə də ədəbi-tənqidi fikirləri bütünlükdə fəlsəfi sistemi kimi özünün sinkretikliyi ilə fərqlənir. Bununla bərabər, bəzən antik ədəbiyyatşünas- ların elmlə məşğul olmaq əvəzinə sırf didaktikaya meyl- lənmə kimi özəlliyi də vardır. Onlar çox zaman özlərini sanki şair və yazıçıların müəllimləri mövqeyində görür və buradan çıxış edərək, yeri gəldi-gəlmədi müxtəlif məs- ləhətləri ilə elmi işlərini həddən artıq ağırlaşdırırlar. Biz buna daha çox İskəndəriyyə filoloqlarında və Qədim Ro- ma ədəbiyyatşünaslığında müşahidə edə bilərik. Lakin bir daha qeyd etmək istərdik ki, sadalanan xüsusiyyətləri ilə birlikdə antik ədəbiyyatşünaslıq bütünlükdə filologiya tarixində elmi əsaslarla yaradılmış ilk sistemli ədəbiyyat- şünaslıq olmaqla, gələcək İntibah və Yeni dövr ədəbiy- yatşünaslığının meydana gəlməsində müstəsna rol oyna- 194 mış, hələ eradan əvvəl qaldırdığı problemlər sonrakı dövrlərdə də ədəbiyyat elmini məşğul edən əsas prob- lemlər olmuşdur. Başqa sözlə, müasir filoloji elm özünün nəzəri-fəlsəfi əsasları, forma xüsusiyyətləri, terminologi- ya bazası və digər nailiyyətləri ilə, fikrimizcə, ilk növbədə məhz antik ədəbiyyatşünaslığa təşəkkür etməlidir. 195 ANTİK DRAMATURGİYA: İDEYA VƏ OBRAZ Antik dram bütövlükdə antik ədəbiyyat kimi bir tə- rəfdən məzmun etibarilə şifahi xalq yaradıcılığına (mifo- logiyaya) borcludur, digər tərəfdən formaca bilavasitə xalq yaradıcılığının tərkib hissəsi olaraq meydana gəl- mişdir. Qədim yunan filosofu və eyni zamanda ilk ədəbiy- yat nəzəriyyəçilərindən biri Aristotel hesab edirdi ki, yu- nan dramının ən erkən janrı “tragedia” öz başlanğıcını tə- biətin yaradıcı qüvvələrinin, üzümçülük, şərabçılıq allahı Dionisinin şərəfinə keçirilən dini bayramlarda oxunan difiramblardan, “komedia” isə eyni bayramların fallik nəğmələrindən almışdır (“Poetika”, IV fəsil). Bu fikri hər iki sözün mənşəyi də sübut edir, belə ki, “tragedia” yu- nanca “tragos”- keçi və “ode”– nəğmə (“keçi nəğməsi”), “komediya” isə yunanca “kommos” - əyləncəli kütləvi yü- rüş və “ode” sözlərinin birləşməsindən (“əyləncəli yürüş nəğməsi”) ibarətdir. Mərasimlərdə ifa olunan nəğmələrin gedişində bir çox hallarda xorun əsas müğənnisi (kori- fey) xorla dialoqa girir, bu zaman bəzi teatr elementlərini (mim elementləri, jestlər) nümayiş etdirir, beləliklə rü- şeym halında ilk səhnələşdirilmiş tamaşalar meydana gə- lirdi. 196 Teatr E.ə. VII-VI əsrlərdə Dionisi dininin geniş şəkildə Yu- nanıstan ərazisinə yayılması, bir çox şəhər və qəsəbələr- də bu kulta həsr olunmuş mərasimlərin geniş vüsət al- ması antik dramın təşəkkülünə təkan verən amillərdən idi. Mifə görə, Dionisi (Vakx) Zevsin və fivalı qadın Seme- lanın oğludur və o, Olimp allahları panteonuna nisbətən gec daxil edilmişdir. Özünün bəzən “ehtiraslı”, bəzən “əzabkeş”, bəzən də “əyləncəli” səciyyəsi ilə yunan cə- miyyətində baş verməkdə olan dəyişikliklərə daha çox cavab verdiyindən, “Böyük Dionisi” baryamları Afina hökmdarı Pisistrat dövründən rəsmi dövlət səviyyəsində keçiriliməyə başlanmışdır. Mart-aprel aylarının ayrıcına təsadüf edən bu bayramlar 6 gün ərzində davam edir və özünün kütləviliyi ilə getdikcə daha çox xalq bayramı keyfiyyəti qazanırdı (bu mənada Novruz bayramına çox bənzəyir). Belə ki, yoxsul təbəqədən olan azad vətəndaş- ların bayramlarda iştirakını təmin etmək məqsədilə on- 197 lara dövlət tərəfindən bir günlük giriş haqqı məbləğində vəsait ödənirdi (bayram keçirilən məkana giriş pullu idi). Bayramların son 3 günü bütünlükdə antik tamaşaların nümayişinə həsr olunurdu. Faciələr e.ə. VI əsrin sonların- dan, komediyalar isə e.ə. V əsrin əvvəllərindən etibarən mütəmadi olaraq göstərilirdi. Antik mənbələrin verdiyi məlumata görə, ilk antik fa- ciə müəllifi Fespid, ilk tamaşanın səhnələşdirildiyi tarix isə e.ə. 534-cü il olmuşdur. Fespidin heç bir əsəri dövrü- müzədək qorunub saxlanmasa da, antik faciə zamanı xor- dan başqa daha bir aktyordan istifadə olunması onun adı ilə əlaqələndirilir. Xordan fərqli olaraq, aktyor öz sözləri- ni nəğmə kimi oxumur, şeir kimi intonasiya ilə deklama- siya edirdi. O, xor kimi bir yerdə durmayıb, səhnə boyun- ca hərəkət edir, bəzən səhnə arxasına gedib yenidən qa- yıdır, tamaşa boyu daşıdığı maskanı (antik teatr maska- lar teatrı idi) bir neçə dəfə dəyişə bilirdi. Beləliklə, xor- dan müstəqil olan personajın tətbiq edilməsi ilk növbədə antik drama dinamika gətirdi, onu daha canlı və emosio- nal etdi. İlk faciələrdə xor partiyaları daha böyük olsa da, son- rakı dövrlərdə məhz aktyor partiyalarının böyüməsi və eyni zamanda aktyorların sayca çoxalması hesabına an- tik dram getdikcə inkişaf etməyə başladı. Faciənin forma- ca təkmilləşməsi onun məzmunca da dolğunlaşmasına, rəngarənqliyinə səbəb oldu. Belə ki, ilk əsərlər yalnız Dionisi, onun başına gələn əhvalatlar, iztirablar haqqında olurdusa, daha sonralar digər mifoloji personajlar, tarixi Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|