Yeni mədəniyyət məkanına
Yüklə 8,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
aləti” qismində istifadə oluna biləcək “stabilləşdirici din” kimi baxılır. Ümumiyyətlə, XIX əsr Avropa fikrində islama müna sibətdə üç yanaşmanın (romantik-ekzotik, müstəmləkəçi, elmi) birgə fəaliyyəti müşahidə olunur. - XX əsrin əvvəlində katolik islamşünaslıqda mahiyyətli yeniləşmə müşahidə olunur. İslamın şərhində ənənəvi konfes- sional istisnaçılıqdan və əxlaqi-dini patemalizmdən geri çə kilmə baş verir. Bu istiqamətdə həlledici addım fransız şərq şünası Lui Massinon tərəfindən atılır. Humanizm, dostluq və əməkdaşlıq ideyaları ilə yaşayan bu görkəmli şəxsiyyət müsəl manların və avropalıların maraqlarının dini kommunikasiya sahəsində uzlaşması yolunda xeyli işlər görmüşdür. Hazırda katolik islamşünaslıqda islamın teoloji şərhinə dair Uç əsas istiqamət mövcuddur: "maksimalist”, “minimalist” və “mötə- dil” cərəyanlar. - Yüzlərlə kommunikasion kanallarla bağlı, vahid infor masiya şəbəkəsilə əhatə olunmuş plüaristik müasir dünya fərdi və ictimai şüuru yeni bir səviyyəyə yüksəldir - qlobal mənalı böyük amala doğru apanr: bəşəriyyətin xilası və gələcək tərəq qisi onun öz əlindədir, bunun üçün qarşılıqlı fayda verən əmək daşlığa, tolerant birgə yaşayış qaydalarına, mədəniyyətlər və dinlər arasında dialoqa rəvac verilməli, cəmiyyətlərdə dini və dünyəvi sahələrin qarşılıqlı muxtariyyəti (sekulyarizasiyası) təmin olunmalıdır. Konfessional, etnik qarşılıqlı nifrət və istis- naçılıq aradan götürülməli, əsassız və qərəzli rəddetməyə son qoyulmalıdır. Bütün dünyada demokratik dəyər və prinsiplərin təntənəsi də bu əsasda mümkündür. - 3 9 6 - § 6. İslam və milli mədəniyyət M üasir dövrün ən tnülıüm problem lərin dən biri milli şüur və m illi özünüdərketm ədir. M illi olan canlıdır, həyatidir, ideyalar və həyatın sin te zidir. Özü də «həll edilm ə» elem enti ilə olan sin tezdir. Bu isə m illi m övcudluğa yüksək gərginlik və böyük enerji potensialı verir. Bütün bunlarla bərabər milli identikliyin yaranması nə zəriyyəsi o qədər də mənasız deyildir. Müxtəlif xalqlar milli identikliyi müxtəlif yollarla və müxtəlif cür formalaşdırır. Çox şey konkret tarixi situasiyadan, milli ənənələrdən, siyasi kon tekstdən asılıdır. Milli identikliyin quraşdmlmasının üç forma sını ayırmaq olar. Bunlar siyasi, mədəni və mifoloji forma lardır. Onlara müvafiq olaraq siyasi, mədəni və mifoloji millət çiliyin yaranmasından söhbət açmaq olar. Bu formalar konkret situasiyalarda adətən birlikdə çıxış edir. Lakin çox vaxt onları analitik şəkildə ayırmaq və həlledici olanı xüsusi vurğulamaq lazım gəlir. Ənənəvi olaraq millətçiliyin ali forması kimi siyasi mil lətçiliyi xüsusi qeyd edirlər. Bu halda milli identikliyin for malaşmasını zəruri olaraq milli dövlətçiliyin formalaşması ilə əlaqələndirirlər. Milli identikliyin formalaşması milli evin tikil məsi ilə əlaqədardır. Bu zaman bünövrə, divarlar hazır edilir və sonra isə siyasi banı yaratmaq lazım gəlir. Çox vaxt sonuncu mərhələ olduqca qızğın olur, diqqəti özünə çəkir. Çünki o, si - 3 9 7 - yasi və geosiyasi haqq-hesabla, ərazi, sənaye və donanma bölgüsü ilə əlaqədardır. Lakin bu mərhələ ancaq tamamlayıcı, yckunlaşdırıcı mərhələdir. Daha fundamental, daha möhkəm və daha geniş forma mədəni millətçilikdir. E.Gellner ümumiyyətlə belə hesab edir ki, millətçilik özü mədəni fenomendir. Onun tərifinə görə mil lətçilik son nəticədə mədəni və dövləti birləşdirməyə səy edən cərəyandır. Həmin cərəyanın əsas məqsədi mədəniyyəti özünün siyasi evi ilə təmin etməkdir (Гелянер Э. Нации и национа лизм. М. Прогресс. 1991, с. 104). Öz növbəsində vahid mədəniyyətə müasir sənaye-tex- noloji inkişafın bilavasitə nəticəsi kimi baxmaq lazımdır. Bu isə aqrar epoxalar üçün tipik olan təcrid olunmuş mədəni anklavlann dağıdılmasına urbanizasiya olunmuş həyati mü hitin, meqapolislərin yaradılmasına gətirib çıxarır. Həmin yerə kütlələr axını başlanır və kütləvi istehsal yaranır (bunu mo- demizasiya prosesi ilə analoji situasiya kimi də başa düşmək olar). Bütün bunlar həyat tərzini və mədəni vərdişlərin unifika- siyasını tələb edir. Bunun ardınca iri və vahid mədəniyyət yaranır. Əvvəlcə mədəni identiklik dərk edilir, sonra isə şanlı- şöhrətli keçmiş, qeyri-adi igidliklər göstərilir. Əfsanəvi qəhrə manları olan “millilik”, tarixilik tələb edir. Əslində sənayeləş mə dövrünün mədəni identikliyi buna sövq edir. Əslində yuxa nda qeyd edilən həmin təmtəraqlı keçmiş demək olar ki, olma mışdır. Çünki həmin keçmişdə sadəcə olaraq mədəni, o cüm lədən, siyasi birlik olmadığından qəhrəmanlıq tarixi də olma mışdır. Tarixi astarla çıxış edən bu cür millətçiliyi Gellner mif adlandınr, sadə dildə desək, bu gözəl və təhlükəli yalandır. Əlbəttə, elə konsepsiyalar da vardır ki, birincilik çələngini siyasi millətçiliyə verirlər. Burada həlledici sxem prinsipcə başqa -398 - cürdür. Həmin konsepsiyalara görə siyasi millətçilik milli elitanın cəhdlərinin məhsuludur. Əksər dövlətlərdə milli elita milli və mə dəni baxımdan qiymətləndirilmir, əksinə, çox vaxt onu kosmo polit adlandırırlar. Tərəfdarların kütləvi səfərbərliyi üçün, İ.Qrcvcrusun sözləri ilə desək, "milli mədəni ideal”la bərabər “siyasi folklorizm” yayılır (Геллнер Э. Нации и национализм. М. Прогресс. 1991, с. 105.). Nəticə isə eynidir. Tarixi və mədəni ənənələr siyasi tələblərə uyğun olaraq “qurulur”. Hər iki müəllif - həm Gellner, həm də Qreverus bir şeydə tam haqlıdırlar ki, müasir dövlətlərdə, xüsusilə ən iri dövlətlərdə ənənəvi milli mədəniyyət, sözün həqiqi mənasında, fiksiyadır. Hər bir dövlətin ərazisində çoxsaylı lokal və regi onal mədəniyyətlər mövcud olmuşdur. Bu zaman milli-mədəni idealın formalaşması üçün həmin mədəniyyətlərdən biri seçilir. Yerdə qalanlan tarixin arxivinə verilir. Elə təkcə bu faktın özü sırf təmiz milli mədəniyyətdən danışmaq imkanını heçə endirir. Deməli, milli mədəniyyətin gələcək intibahından danışmaq mə nasız söz-söhbətdən başqa bir şey deyildir. Milli mədəniyyət lərin intibahı və dirçəlişinə hər yerdə - həm köhnə, həm də təzə dövlətlərdə milli dövlətçiliyin inkişafı kimi baxırlar. Millətçiliyin digər konsepsiyaları da mövcuddur. Onlar iki faktora əsaslanırlar: həmin faktorlar siyasət və mədəniy yətdir. Millətçiliyin rəngarəng və konkret təzahürü iki tipə - siyasi və mədəni tipə bölünür. Mədəni-siyasi və siyasi-mədəni millətçiliyin tilsimlənmiş dairəsindən çıxmaq o qədər də asan deyildir. Bununla yanaşı, bir çox alimlər ən maraqlı fenomenə - xüsusilə millətçiliyin mifoloji xarakterinə diqqəti azaltmışdır. Onlar mifoloji xarakteri təsadüfi, xoşagəlməz bir hadisə hesab edirlər. Məsələn, Gellner mifə uymamağa çağırırdı. Elə bil ki, - 399 - Yüklə 8,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|