Yeni mədəniyyət məkanına
Yüklə 8,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
siyasim ifadə edir. Bunlar isə, ümumiyyətlə, “Şərq mədəniy yəti” və ümumiyyətlə, “Qərb mədəniyyəti” anlayışlarıdır. Qərb mədəniyyətində öz mənşəyinə görə yunan-latın mədəni ənənə ləri üstünlük təşkil edir. Bu mədəniyyətin inkişafı və möh kəmlənməsində orta əsrlərdən başlayaraq özünü göstərən ümu mi dini birlik xüsusi rol oynamışdır. Şərqdə isə bu cür vahid mədəniyyət, demək olar ki, olmamışdır. Doğrudur, Qədim Şərq sivilizasiyalarının öz aralarında diaxron və sinxron əlaqələr mövcud olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, sistemli əlaqənin olduğunu və ümumi “Şərq mədəniyyəti” anlayışı al tında birləşmənin mövcudluğunu irəli sürmək düzgün olmazdı. Ancaq orta əsrlərdə böyük nüfuz qazanmış və indi də özünü göstərən vahid müsəlman mədəniyyətindən danışmaq müm kündür. Hər bir şərq xalqının spesifik mədəniyyətinin olduğunu da inkar etmək qeyri-mümkündür. Deməli, “bütün zamanlar və bütün xalqlar" üçün mövcud olan ümumi mədəniyyətdən da nışmaq ağlabatan deyildir. Orta əsrlərdə Avropada formalaşmış və nəzəri sistemlərin deduktiv təşkilinə əsaslanan riyazi (həndəsi) qanunlara istiqamətlənən intellektual ənənələrə görə, hər cür elmi bilik müvafiq anlayışlar vasitəsilə müəyyənləş dirilmiş möhkəm zəminlər üzərində bərqərar olmuşdur. Lakin müasir elm klassik ənənələrin varisi olaraq axırıncının işlətdiyi terminlərin hamısının tam definisiyasmı (fərqləndirilməsini) zəruri saymır. Bu, humanitar elmlərə daha çox aiddir (Моль A. Социодинамика культуры. M., 1973, c. 35-36.). “Mədəniyyət”, həqiqətən də, belə anlayışlardandır. Mədəniyyətin məkanda lokallaşması (məsələn, “Şərq mədəniy yəti və s.), zamanda lokallaşması (məsələn, “Orta əsrlər mədəniyyəti" və s.) və yaxud onun milliləşməsi (məsələn “ərəb - 384 - mədəniyyəti” və s.) bu anlayışın məntiqi həcmini və faktiki məzmununu müəyyənləşdirmək istəyən tədqiqatçının işini qətiyyən yüngülləşdirmir. Fəlsəfi-tarixi rcfleksiyanın predmeti həmin definitiv prosedurlardan biridir və ilk baxışda onun formal, sırf instrumental xarakter daşıdığı bəlli olur. Lakin əsil həqiqətdə həm metodoloji, həm də dünya görüşü baxımından olduqca vacib əhəmiyyət daşıyır. Söhbət mədəniyyətin mahiy yət baxımından dinə münasibətinin səciyyələndirilməsindən gedir. Mühüm mənəvi hadisə kimi mədəniyyətin dinlə üzvi yaxınlığı heç bir şübhə doğurmur. Dinin və mədəniyyətin nisbəti məsələsi, həqiqətən, hu manitar elmin əbədi problemlərindən biridir. Çox vaxt, xü susilə XX əsrin müəyyən dövrlərində bu problem siyasi məna və ideoloji forma qazanmışdır. Ancaq bu zaman mədəniyyətin geniş və məhdud mənada təriflərini nəzərə almaq lazımdır. Bəziləri üçün mədəniyyət - cəmiyyətdə olan bütün mənəvi hadisələrin məcmusudur. Deməli, o. dini də tərkib hissəsi kimi özünə daxil edir. Digərləri üçün “mədəniyyət” anlayışının məntiqi həcmi bəşəriyyətin pozitiv nailiyyətləri (burada pozi- tivliyin meyarları müəyyənləşdirilmir) adlandtrılanlann məc musu ilə məhdudlaşır. Burada isə guya, onlann fikrincə, din mənəvi mədəniyyət hadisələrinin ümumi sırasından çıxanlır. Konkret elmi işlərə gəldikdə isə (bu ən çox şərqşünaslığa həsr olunmuş tədqiqatlara aiddir), digər bir ifrat cəhət özünü gös tərir. Müəyyən tarixi dövrlərdə mədəniyyət və din, sadəcə olaraq, eyniləşdirilir. Nəzəriyyə səviyyəsində bu, müəyyən dövrdə, bu və ya digər regionda bütün mədəniyyətin sırf konfessional (dini) tərifində ifadə olunur. Məsələn, “müsəlman mədəniyyəti" anlayışı elmi dövriyyəyə daxil olmuşdur. Həm də total şəkildə bu anlayış Yaxın və Orta Şərq, Orta və Cənubı- -385 - Şərqi Asiya xalqlarının mədəniyyətinə aid edilmişdir. Bura fəlsəfədən tutmuş, musiqi, sənətkarlıq, rəssamlıq və memarlıq da daxildir. Faktların konkret tarixi təhlili bir daha sübut edir ki, dinin bir sosial-mədəni və ideoloji hadisə kimi rolunun şi şirdilməsi və yaxud da onun əhəmiyyətinin aşağı salınması, inkar edilməsi qətiyyən qəbuledilməzdir. İndiyə qədər mark sizmin dinə münasibətini sırf inkarçılıq-ateist mövqe ilə əlaqə ləndirmişlər. Bu isə ancaq və ancaq tarixi ədalətsizlik, mark sizmin mahiyyətinin təhrif edilməsidir. Əslində, marksist ya naşma dinə spesifik sosio-mədəni fenomen kimi, insanın mə nəvi təşəkkülünün müəyyən pilləsində qanunauyğun surətdə yaranan bir hadisə kimi baxılmasını tələb edir. Başqa sözlə desək, din, ateizm və s. cəmiyyətin inkişafının müəyyən mənəvi tələbatı ilə əlaqədardır. Mədəniyyətdə dünyəviliklə sakrallığın (diniliyin) bir yerdə olması təbii qanunauyğunluqdur. Mədəniyyətdə ilahiliyin və dünyəviliyin xüsusi həcmi, tarixi dövrdən və şəraitdən asılı olaraq, müxtəlif regionlarda müxtəlif səviyyədə olmuşdur. Mə lum olduğu kimi, orta əsrlərdə mədəniyyətdə ilahilik, dini eti- qatçılıq həm şərq, həm də qərb cəmiyyətlərində üstünlük təşkil etmişdir. Lakin mədəniyyətlərin daxili vəhdəti yuxanda qeyd etdiyimiz iki başlanğıc - dünyəvilik və möminlik arasında zid diyyətin olmasını inkar etmir. Deməli, dünyəviliyin və yaxud dindarlığın mədəniyyətdə hansı rol oynaması məsələsinə gəl dikdə, onu yalnız müəyyən konkret tarixi kontekstdə qiymət ləndirmək mümkündür. Məsələn, ateizm heç də həmişə mütə rəqqi rol oynamamışdır. Bu o deməkdir ki, o, heç də həmişə qabaqcıl sosial təbəqələrin ideya dayağı olmamışdır. Digər tərəfdən, dinin də tarixdəki rolu həmişə birmənalı deyildir. - 386 - Islamın yayıldığı ölkələrdə mənəvi-mədəni sahədə baş verənlərin hamısını birmənalı olaraq müsbət qiymətləndirmək, özü də metodoloji və konseptual yanaşma baxımından, böyük səhv olardı. Həmin problemin mühüm aspekti mədəniyyətin müsəlman cəmiyyətinin ideoloji normalarla müəyyənləşdiril miş spesifik şəraitində formalaşmış mənəvi məzmunun qiymət ləndirilməsidir. Yaxın və Orta Şərq xalqlarının orta əsrlər mə dəniyyətini, sözün həqiqi mənasında, müsəlman (islam) mədə niyyəti olmasını tam əsasla təsdiq etmək olarmı? Burada bir sıra mühüm şərtləri nəzərə almaq lazımdır. Birincisi, onun tarixi kökləri islamdan əvvələ gedib çıxır. Xilafətin mədəniyyəti boş yerdə yaranmamışdır. O, artıq mövcud olan şərq (Misir, Babilistan, Suriya, İran və Hind), eləcə də qərb (ellin) mədəniyyətləri zəminində yaranmışdır. İkincisi, o öz ideoloji tərkibinə görə tam şəkildə müsəlman mədəniyyəti hesab oluna bilməz. Məlum olduğu kimi, xilafətin mədəniyyəti təkcə islama etiqad edənlər tərəfindən yaradılma mışdır. Zərdüştilər, xristianlar, iudeylər və müəyyən qədər də buddistlər müsəlman ölkələrində mədəniyyətin inkişaf etmə sində mühüm rol oynamışlar. Üçüncüsü, islamın ideoloji hökmranlığı total xarakter daşımamışdır. Müsəlmanlıq ərəb lərin siyasi hakimiyyəti altına düşmüş xalqlann mədəniyyətinin bir sıra komponentlərini tamamilə özünə tabe etdirə bilmə mişdir. Sonuncu tezisin təsdiqi kimi müsəlman fəlsəfəsinin mü səlmanlığa münasibəti ilə əlaqədar olan problemləri göstərmək olar. Orta əsrlərin Şərq fəlsəfəsi, çoxlaylı hadisə kimi, özünə məxsus konseptual və metodoloji strukturlaşmaya malik ol muşdur. Əslində klassik ərəb və farsdilli fəlsəfə müxtəlif fəlsəfi fikir məktəblərini, ideya cərəyanlarını özünə daxil etmişdir. Onların mövcudluğu haqqında Məhəmməd Şəhrəslani (XII əsr) - 387 - Yüklə 8,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|