Yodgorliklarini

Arxitektura yodgorliklarining muhofaza hududlarini tashkil
etish bo ‘yicha kompleks loyiha ishlarini olib borish tartibi.
Yu- 
qoridagi yondashish va qoidalar asosida maxsus loyihalar ishlari 
olib boriladi, jum ladan, loyiha tuzib chiqishda quyidagi m asala- 
lar yoritiiadi:
1. Q o ‘riqlanadigan o ‘ram lar shaharning bosh loyihalarida 
chizib ko‘rsatiladi.
2. Q o‘riqIanadigan o 'ram lar chegarasi rejada 1:500 ko‘lamida 
yoki batafsil rejalashtirish va obodonlashtirish loyihasini ishlab 
chiqishda 1:1000 ko‘lamida aniqlashtirib kokrsatiladi.
3. Loyiha ishining dasturiy topshirigki quyidagi m a ’lum ot- 
lam i o ‘z ichiga olmog‘i lozim:
- binoning tarixiy tavsifi;
- yodgorlik va hududni qo ‘riqlash, o ‘rganishga va ulardan foy- 
dalanishga d oir m o ‘ljallanayotgan tadbirlarning aniq-ravshan 
ta ’rif-tavsifi;
- shaharsozlik yodgorliklarining m o‘ljallangan ta ’mirlanishiga 
doir loyiha m a’lumotlari;
- um um shahar qurilishi rejasida tum anning ko ‘zda tutilayot- 
gan ta ’mirlash ishlariga doir loyiha m a’lumotlari va boshqa talablar.
Ushbu loyiha ishlari (aniq-real loyiha asosida) ixtisoslashgan 
loyiha tashkilotlarida tarixiy shaharlarda joylashgan arxitektura 
majmualarini qayta tiklash va yodgorliklami ta ’m irlash loyihalari 
bilan bir qatorda kompleks asosida ishlab chiqilm og‘i lozim.
M axsus tadbirlar.
Q adim iy m adaniyat yodgorliklari b o i -
gan shaharlam i qayta qurishda arxitektura yodgorliklarini to m o ­
sha qilish u ch u n zarur sh aro itlam i ta ’m inlash m aqsadida q o k- 
riqxonalarni (arxitektura yodgorliklari jo y lash g an h u d u d larn i)

---

va tartibga solib turiladigan (alohida tartibda quriladigan) hudud- 
larni vujudga keltirish borasida maxsus tadbirlar ishlab chiqi- 
lishi kerak, chunki bunday yodgorliklar hududida obidalarni 
saqlab qolish ham da yangi qurilishlar olib borish m anfaatlari 
to 'q n a sh keladi.
Q o'riqxona, eng aw alo, arxitektura yodgorliklari bilan lining 
tevarak atrofi o ‘rtasidagi rejaviy mazm uniy aloqalarni m ustah­
kamlash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Qo'riqxonalami tashkil etish- 
da arxitektura yodgorliklarining badiiy sifatlari va ularni idrok qi- 
lishdagi eng yaxshi vizual ko‘rinishini tashkil etish shart-sharoit- 
larini, to ‘liq ravishda ochib berish bilan bir qatorda, shu obidalar- 
dan zam onaviy m aqsadlarda foydalanish masalasini hal etishni 
ham ko‘zda tutadi.
Q o kriqxonalar ko‘lami va shaklini belgilashda yodgorliklar­
dan zam onaviy maqsadlarda foydalanish ham m uhim ahamiyatga 
ega. Bu m asalalar o ‘zaro bog‘liq, chunki arxitektura yodgorlikla- 
ridan zam onaviy m aqsadlarda oqilona foydalanish, ularning um ­
rini uzaytirishning eng zarur choralaridan biridir. Arxitektura 
yodgorliklaridan hozirgi ehtiyojlar uchun foydalanish ularni 
t a ’m irlash g a q a ra tilg a n u m u m iy lo y ih an in g eng z a ru r va 
m as’uliyatli qismi bo‘lib, tarixiy obidalarni asrash, shaham ing 
hozirgi kundagi rejasi va zam onaviy qurilishlari doirasiga kiritish 
h am da yodgorliklarni m ehm onlar va sayyohlarga yaxshi nam o- 
yish qilish n i tashkil etish im konini beradi. Shuning uchun 
q o ‘riqxonalar hududining kengligi (ko‘lami) va ularning rejaga 
asosan tuzilishi ham da obodonchilik xususiyatlari quyidagi holat- 
lam i hisobga olgan holda amalga oshirilmog‘i lozim:
- yodgorlikning tasnifiy guruhlaridan kelib chiqib (xoh u 
m uzey binosi, xoh m adaniy tom oshagoh, m a ’m uriy yoki sav- 
do m uassasasi b o ‘ladim i), u lar joylashgan joyning kengligi bi­
lan b o g ‘liq ravishda shu obidalardan zam onaviy m aqsadlarda 
foydalanish;
- joyning tarixiy xaritasi (topografiyasi — hududning shakli), 
u yerdagi binolarning balandligi va obodonligi im koni boricha 
arxitektura yodgorliklari joylashgan m aydonning tarixiy shart - 
sharoitlarini oydinlashtirishga xizmat qilmog‘i lozim;

---

- yodgorlikning yangi barpo etilayotgan uyg‘unligi — a n - 
samblning bir qismi sifatida kokzga yaxshi tashlanib turishi (uning 
atrofidagi yangi binolar bilan m azm unan bog‘liqligi)ni ta'm inlash 
zarur;
- arxitektura yodgorliklarining kelajak uchun uzoq vaqt saqla- 
nishiga qulay shart-sharoitlar yaratish (uni jam iyatning hozirgi 
ehtiyojlariga moslashtirish);
- yodgorliklardan sayyohlar tom osha qiladigan joy sifatida 
foydalanish (unga olib boradigan yokHar, avtom obil bekatlari, 
rastaiar, boshqa xizm at qiluvchi muassasalar tashkil etilishini 
hisobga olish zarur);
- yaqin atrofidagi hududlarning um um iy obodonchiligi.
Yuqoridagi sanab o ‘tilgan barcha taraflarning uyg‘unligini
qo'riqxonalar hududining ko ‘lamini belgilash uchun ishonchli 
va asosli talablar asosidagina m ezonlar yaratiladi.
Q o‘riqxonaIarni uslubiyjihatdan belgilash omillari quyidagicha 
amalga oshiriladi:
- ilgaridan shakllanib qolgan binolar, xususiy uylar, ko‘chalar, 
m aydonlar, jam oatchilik va xizmat ko‘rsatish joylari bo'lgan da- 
halar ko‘zdan kechiriladi va o ‘rganiladi;
- texnik jihatdan o ‘z holicha saqlab qolishni, ta ’mirlashni ta ­
lab qiladigan va to ‘Iiq saqlangan yodgorlik binolari;
~ ichki ko‘rinishlari, hujralari va peshtoqlari saqlanib qolgan 
yodgorliklami;
- qadimiy tuzilishi qayta tiklanayotgan va boshqa binolar ajra- 
tiladi;
- ko‘kalam zorlar, ta'm irlanayotgan m aydonlar mavjudligi, 
aniqlangan sug‘orish va boshqa suv taralash shoxobchalari m av­
judligi ham da yo‘llarning ustki qatlami qanday holatda ekanligi 
qo ‘riqxonalar uchun zarur m ezonlam i belgilashda zaruriy shart 
hisoblanadi.
O ldindan shakllanib kelgan dahalardagi binolarning qavatli- 
lik darajasi ham muhim ahamiyatga ega. Shaharni tarixiy m e’moriy 
jihatdan tadqiq etish natijasida quyidagicha tasniflanadigan ta ­
rixiy zona (m aydon) lar tizim i ishlab chiqiladi:
- tarixiy-m e’moriy qo‘riqxona;

---

— yodgorlik qo'riqlanadigan maydon;
— tartibga solib turiladigan (muayyan tartib belgilangan) quri- 
lishlar maydoni;
— qo‘riqlanadigan muhit hududi.
Shu hududlarning h ar birida binolarning tuzilishi, m e’moriy 
qiyofasi shaharning ulardan qanday vazifada foydalanish ehtiyoji 
borligini hisobga olgan holda im oratlarni ishga solish masalalari 
hal etiladi.
A rxitektura yodgorliklarining uzoqdan ko‘rinishi yuqoridagi 
hisob-kitoblarga binoan, shahar rejasiga shu tekshirilayotgan bino- 
larni qayd etib ko ‘rsatish yo‘li bilan belgilanadi. Ayni paytda bino 
joylashgan yem ing past-balandligi, tarixiy binolar mavjudligi, 
keyinchalik vujudga kelgan m adaniy qatlam , shuningdek, taqab 
q u rilg an b in o la r, h a d d a n ta sh q a ri o ‘sib ketg an d a ra x tlar, 
arxeologiya yodgorliklari kabi qo ‘riqxonalar hududini chega- 
ralovchi om illar aniqlab olinadi.
Q o‘riqxonalar tartibga solib turiladigan yoki binolarni qayta 
qurishni alohida tartibi o ‘rnatilgan kengliklar, shaharning bevo- 
sita yaqin atrofidagi tarixiy yodgorliklar va zamonaviy qurilishlar 
bo'lgan hududlari doirasiga kiradi. Yangi qurilishlar bilan bevo- 
sita yaqinlikda bo ‘lgan arxitektura yodgorliklari mujassam bo*lgan 
shaharning markaziy qismida alohida hududlar tashkil etish ay- 
niqsa murakkab. Bunday hududlarni tashkil etishda h ar b ir sha­
h ar va uning markazidagi atrof-m uhit xususiyatlari hisobga olini- 
shi lozim. Shu o ‘rinda ta ’kidlash zarurki, arxitektura yodgorlik­
larini qayta qurishning alohida tartibi o kmatilgan hududlarda quri­
lishlar olib borishda, shu hududlar ichida va undan tashqarida 
joylashgan kuzatish nuqtalari bilan mutanosiblikka erishish lo­
zim. Bu binolar shaklini samarali nazorat qilib, shaharning tari- 
xan vujudga kelgan qiyofasini ko‘p qavatli yangi binolar bilan 
tartiblashtirish maqsadga muvofiqligi yoki im koniyatlam i belgi- 
lab borishga sharoit yaratadi.
Tarixiy shaharlam i qayta qurishni loyihalashtirish amaliyotida 
qadim iy yodgorliklar bilan yangi qurilishlam ing to ‘qnash kela- 
digan, “tartib g a solib turiladigan” hududlarni alohida ajratish 
tavsiya etiladi. Shaharning bunday qism larini “im oratlarni qayta

---

qurishning alohida tartibi o ‘rnatilgan hududlar” yoki qo ‘shimcha 
qurilishlar olib boriladigan hududlar deb atash ham m um kin.
Q o‘riqxona — shahardagi im oratlam ing va tabiiy m uhitning 
bir qismini qam rab olib, mavjud ko ‘plab yodgorliklarni va ta ri­
xiy uyg‘unlikni saqlab qolgan im oratlarni um um iy b ir rejali 
maqsad va arxitektura mazmuni doirasida birlashtirib turadi. Q o‘- 
riqxona h ar tom onlam a, ya'ni kom pleks tushunchadir — uning 
tarkibida turli tartibdagi m aydonlar (qo‘riqxona, q o ‘riqlanadi- 
gan va alohida tartibga solib turiladigan binolari boklgan hud u d ­
lar), tabiiy m uhiti qo ‘riqlanadigan va tartibga solib turiladigan 
hududlar bo ‘iishi mumkin.
M ajmuaviy qo'riqxonalam i belgilashdan maqsad shaham ing 
butun tum anlaridagi um um iy m azm uni g‘oya doirasida tarixan 
shakllanib qolgan m e’moriy-badiiy qiyofa va uyg‘unlik (ruh)ni 
saqlab qolishdan iborat. Majmuaviy qo ‘riqxonalar tartibi h ar yerda 
har xil b o lib , o ‘z joyidagi talabga individual ravishda javob bera­
di, undan tashqari, majmuaviy q o kriqxonalarda qayta qurish va 
qurilish tadbirlariga nisbatan quyidagi um um iy talab lar ham
qo‘yiladi:
— s h a h a rd a g i q o ‘riq x o n a q a m ra b o la d ig a n im o r a tla r
uyg‘un)igini. ya'ni ansam bllam i tarixan shakllangan m e ’moriy 
tuzilishi — kompozitsiyasini shu ansam blga oid qism larning tu - 
zilishiga aloqador bo'laklari. yo‘nalishlari, ichki manzarasi, ochiq 
maydon, tik chiziqlari, naqshindor va o ‘zaro aloqalari bir-biriga 
ta'siri bilan birgalikda asrab saqlash;
— shahar tum anlaridagi qo ‘riqxonalar qam rab oladigan im o- 
ratlardagi tarixan shakllangan milliy qiyofasi va badiiy ifodaning 
m e’moriy xususiyati, bezaklar va kichik shakllar jozibadorligi, 
tashqaridan tushadigan yorug‘lik va hokazoni saqlab qolish.
Savollar
1. Qo'riqxonalami tashkil etishda qanday asosiy tadqiqot usullari q o ‘Uaniladi?
2. Tarixiy shaharlarning shakllanishida uning tuzilishini o ‘rganishda nim a- 
larga e ’tibor berish zarur?
3. Tarixiy shaharning m e'm oriy hududini tashkil qilishda qaysi om illar 
hisobga olinadi?

---

4. Shahaisozlikda tarixiy binolaming qiymatini tadqiq etishda nimalarga e’tibor 
berish kerak?
5. Tarixiy binolarning uyg‘unligini uning tashqi nuqtalardan k o ‘rinishini 
hisobga olishda nimalarga e ’tib o r berish lozim?
6. Q o'riqlanadigan tabiiy m uhit o'ram lari hududida yodgorliklam i saqlash 
u ch u n tartib qoida qanday o ‘rnatiladi?
7. M uhofaza hududlarini tashkil etish bo‘yicha kompleks loyiha ishlari ni- 
m alardan iborat?
8. Q o'riqxona shaklini belgiiashda yodgorliklami zam onaviy maqsadlarda 
foydalanish aham iyati nim alarga bog‘liq?
9. Tarixiy hududlar tizim i deganda nimalarga e ’tibor beriladi?
10. Q o‘riqxonalarnibelgilashdan maqsad nima?
4 . 4 . 1 - r a s m .
P a s td a n issiqlik uzatuvch i g o rizo n ta l ko'rinishli isitish 
ta rm o g 'i: a -ik k i quvurli; b -b ir quvurli.
V
3
-
c '
*
)
4 . 4 . 2 - r a s m . Panelli-nurli isitish: a-issiqlik panelida joylashgan isitish u n s u r- 
larning sxem asi; b-issiqlik beton panelining qurilm asi; 1-pol; 2-sem entli 
qorishm a; 3-issiqlik o 'tk a zm a yd ig a n qatlam ; 4 -re g is to rla r q a d a m (shag)i

---

ч
.