Yuqori moleklyar birikmalar haqida asosiy tushunchalar Polimerlarning sinflanishi

Tabiiy polielertrolitlar. Barcha o’simlik va hayvonlarda uchraydigan polielektrolitlar, ya’ni biologik polimerlar tarkibida makromolekulaga kislota yo’ki asos xossalari baxsh etuvchi funksional guruhlar bo’ladi.
Sanoat va turmushda ahamiyati katta bo’lgan oqsil, nuklein kislotalar, fermentlar, pektinlar, xitin, geparin, sellyuloza, kraxmal, lignin kabi biologik polimerlarning hammasi tabiiy polielektrolit moddalar jumlasidandir. Polielektrolitlar organizmdagi har xil murakkab jarayonlarda faol ishtirok etadi. Jumladan ular organizmda sodir bo’ladigan irsiyat hodisalarida katta ahamiyatga egadir.
Sintetik polelektrolitlar. Tarkibida kislota va ishqor xossali funksional gruppalari bor monomerlarni polimerlash yo’li bilan sintetik polelektrolitlar olingan. Tarkibida kislota va ishqor xossali gruppalari ko’p bo’lgan polielektrolitlar muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Polielektrolit molekulalari chiziqli bo’lsa, biologiyada , medisinada, qishloq xo’jaligida, rudani boyitish sanoatida va boshqa maqsadlarda ko’p ishlatiladi.
Chiziqsimon tuzilishga ega bo’lgan polielektrolitlar suvda yaxshi eriydi va sanoatda flokulyant va stabilizatorlar, tibbiyotda dori moddalarga har xil to’ldirgichlar sifatida qo’llaniladi.
Odatda makromolekulalari to’rsimon bo’lgan polielektrolitlar yoki ionitlar texnikada katta ahamiyatga ega. Bunday polielektrolitlar tarkibida ion almashtiruvchi kislota yoki asos xossali gruppalar bo’ladi. Makromolekulalari orasidagi kundalang bog’lar soniga qarab, polielektrolitlar erituvchilarda bo’kish xususiyatiga ega bo’la oladi va selektiv adsorbentlar tariqasida ishlatiladi. Bunday ionitlar zaryadlariga qarab, anionit va kationitlarga bo’linadi.
Anionitlarda polimerlar makrokation holida bo’lib, past molekulyar anionlarni biriktirib oladi. Kationitlarda esa, aksincha polimerlar makroanion holida bo;ladi va past molekulyar kationlarni biriktirib oladi. Kationitlarning sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
_ _
R - An - ⁞ - H⁺ yoki tuz forma R - An - ⁞ - Kt⁺ bu sxemada: R – polielektrolitning elementar zvenosi.
Anionitlarning sxemasini quyidagicha yozish mumkin: R - Kt⁺ - ⁞ - OH^- va R - Kt⁺ - ⁞ - An^-
Ionitlar suvda bo’kadi, bunda ular tarkibidagi gruppalar dissosilanadi. Kation almashinish jarayoni quyidagicha ifodalanadi: Sul’fogruppali kationitda: R – SO₃^-H⁺ + Na⁺ + Cl^- ↔ RSO₃^-Na⁺ + H⁺ + Cl^-
Karboksil gruppali kationitda: R – COO^-H⁺ + Na⁺ + Cl^- ↔ R – COO^-Na⁺ + H⁺ + Cl^-
Tuz formadagi kationitda ham bir kation ikkinchi kationga almashinadi:
2R – SO₃^-Na⁺ + Ca⁺⁺ + 2Cl^- ↔ (RSO₃^-)₂Ca⁺⁺ + 2Na⁺ + 2Cl^-
Anion almashinish jarayoni quyidagicha ifodalanadi:
RNH₃⁺ - OH^- + H⁺ + Cl^- ↔ RNH₃ + Cl^- + H₂O
RNH₃⁺ - Cl^- + Na⁺ + OH^- ↔ RNH₃⁺ - OH^- + Na⁺ + Cl^-
Tarkibidagi ion almashtiruvchi gruppalarining dissosilanish darajasiga qarab, polielektrolitlar kuchli va kuchsiz bo’ladi. Masalan, tarkibidagi kationlarini ishqoriy, neytral va kislotali muhitlarda almashtira oluvchi kationitlar kuchli bo’ladi. Bunday kationitlar jumlasiga tarkibida sul’fat va fosfor kislotalarning kislota qoldiqlari bo’lgan polielektrolitlar kiradi.