48
Urartuca’da sıfat (adjektif) yapımında kullanılan ek -
usi(ni) dir. Bu ek
kullanıldığı zaman da seslerin düştüğü görülebilmektedir:
ereli: kıral,
erelini-usi >
erelinusi (LUGAL-nusi): kırali : -
i- sesi düşmektedir.
-
itu- eki geçmiş zaman (preteritum) 3. çoğul şahıs ekidir.
Bu ek bir -u- ile biten
geçişli (transitif ) fiile takılırsa genellikle kısalma meydana gelir. Geçmiş zaman 3. çoğ.
şahıs eki olan -
itu- ekini aldığı zaman fiil içindeki -
ui-’nin -
i-’ ye kısaldığı görülür.
atu-itu >
atitu,
atganadu-itu >
atganaditu,
harharšu-itu >
harharšitu,
hai-itu >
haitu.
-
ai- veya -
ae- diftongu -
a-’ya dönüşür: Önde, anlamında kullanılan
post pozisyonon -kai
özellikle şahıs zamirleriyle kullanılınca -
ka’ya dönüşmekte ve prepozisyon olarak
görülmektedir.
uki: benim,
kaiuki: benim önümde,
kaiuki’deki -
iu- -
u-’ya kısalır ve aynı anlamı vererek
kauki olur. Herhangibir, anlamına gelen
ainiei >
aniei’ye kısalır. Sürekli, anlamını
veren
aišei >
ašei’ye kısalır. Yer, dünya anlamlarını veren
qiurani ismindeki -
iu-
diftongu -
i-’ ye kısalır ve
qirani olur. Ayrıca:
KUR
Biainaue >
KUR
Bianae,
KUR
Biainaidi >
KUR
Bianaidi ve
KUR
Biainadi;
Daha önceki örneklerde diftongların genelde birinci vokalinin düştüğünü gördük
aşağıdaki örneklerde ise diftongların ikinci vokalinin düştüğü görülmektedir:
-
ae- > -
a-’ya kısalmaktadır:
URU
Ţušpae patari (Tuşpa şehri) >
URU
Ţušpa patari;
-
ai- >
-a-’ya kısalmaktadır:
babaini (dağlık) >
babani,
I
Minua-ini >
I
Minuani; -
au- > -
a-
’ya kısalır:
KUR
Biainaue >
KUR
Biainae,
d
Haldinaue >
d
Haldinae,
tiau-ni > tiani; -
i/ea- >
:-
i/e-: ye kısalır:
KUR
Liqi-aue >
KUR
Liqiue, Ayrıca:
KUR
Urme-aue >
KUR
Urmeue,
KUR
Zabahae-aue >
KUR
Zabahaeue. Urartuca’da asimilasyon (benzeşme) ve
desimilasyona (farklılaşma) uğramış kelimelerle de karşılaşmaktayız: -
l- ve -
n-
sesleri
arasında asimilasyon ve disimilasyon farkedilebilmektedir:
burgalani ve
burganani ya
da,
burganali ve
burgalali
14
.
14
Melikişvili 1971,
25-28
49
Kök tamamlayıcı olan
-id eki bazı durumlarda bir sonraki ünlü sesi asimile
edebilmektedir:
še-(i)r-id-it-u >
še-i-ri-du-tú; su-id-it-u >
su-ú-i-du-tu
15
.
Urartuca’da bir hecenin veya bir sesin ortadan kalktığı (haplology) görülebilmektedir.
kuguiu > kuiu; -
r- ve -
l- ile biten fiil gövdelerine onların transitif göstergesi
olan -u- ile
başlayan bir ek takıldığında regressiv disimilasyon oluşarak hece kaybına sebep
olmaktadır :
turu le > tule; teru-li > teli; šepuiaru-le > šepuiale; kulu-le > kule
Transitif geçmiş zaman 3. tekil şahıs eki –
me fiile takıldığında hece kaybı oluşmaktadır:
aruni-me >
arume ; Trn. 1. tek. şah. eki -
li ile hece kaybı oluşmaktadır:
kulu-li >
kuli
Ayrıca
eia ve
eai vokalleri ile -
alhi ve -
hali suffixleri arasında metatez (ses
aktarımı) farkedilebilmektedir
16
.
5.2. URARTU DİLİ’NİN MORFOLOJİK YAPISI (BİÇİM BİLİMSEL ÖZELLİKLERİ)
5.2.1. NOMINAL YAPI (İSİM SOYLU KELİMELER)
5.2.1.1. SUBSTANTIFLER ve ADJEKTIFLER (ADLAR ve SIFATLAR)
Urartu Dili’nde bütün isimler bir vokal ses ile sona ermektedir. En azından
yazıda (belki de yazı sisteminin kısıtlamalarından dolayı) bu anlaşılabilmektedir
17
.
Genellikle Urartuca’daki isimler
-i- vokali ile bitmektedirler:
pili: kanal,
huradi:
savaşçı,
euri: bey, efendi v.b. Bazen -
i- vokalinin -
e- ve -
i/e-‘
ye değişimi ile zilbi >
zilbe,
niribi >
niribe,
zari >
zarie,
susi >
susie gibi değişmelerde olabilmektedir. Daha az
15
Wilhelm
2004, 124
16
Melikişvili
1971, 29, 30
17
Wilhelm
2004, 126
50
olarak -
e- eki ile biten,
aše: insan (aše:kalkan), -
a- ile biten:
qiura: yer, dünya; -
u- ile
biten
MI
lutu: kadın v.b. bazı kelimeler de bulunmaktadır.
İsim yapan eklerde
–še suffixi soyut isimler yapmakta kullanılır:
ušmaše: güç,
ulguše: hayat,
pisuše: sevinç. -še eki verbal köklerden isim yapmaya da yaramaktadır:
aru: vermek,
aruše: iyilik, iyi davranış, himaye;
izidu:
emretmek,
iziduše: emir;
zadu:
inşa etmek,
zaduše: yapı, inşaat;
manu: olmak,
manuše: varoluş. še nominal gövdelere
de takılır ve anlamı aynı anlam alanı içerisinde değiştirir:
alsui: büyük,
alšuise:
büyüklük. Bazı še ile biten kelimeler de tamamen somut anlamlıdırlar:
šuše: küçük baş
hayvan,
meše: haraç,
gunuše: savaş. Birçok -še ile biten kelime de kökün kendise mi ait
olduğunu yoksa ekin mi -še olduğu saptanamamıştır.
Bir
başka
soyut yapan ek –tuhi’ dir: Yarı ideogram yazılış ile LUGAL-
tuhi (
ereli
– tuhi): krallık;
taršua: insan,
taršuatuhi: kahramanlık, erkeklik. Urartu dilinde aidiyet
suffixi olarak
–hi/e(ni) kullanılmaktadır:
I
Minuahini: Minua’ya ait;
I
Argištihini:
Argiştiye ait;
I
Rusahini: Rusaya ait;
MI
Taririhaini: Tariraya ait. -
hini eki aynı zamanda
patronyum (birinin oğlu: baba adı) olarak’ta karşımıza çıkmaktadır:
I
d
Sardurihi(ni):
Sarduri oğlu;
I
Išpuinihi(ni): İšpuini oğlu;
I
Abiliani/ehi,
I
Diaui/ehi,
I
Erikuahi,
I
Iganehi
gibi bazı isimlerde de bu aidiyetlik ekinin kullanıldığını görmekteyiz. Aidiyet suffixinin
varyantının (benzer şeklinin) uhi olduğu düşünülmektedir:
KUR
Urmeuhi: Urme
ülkesi’nin. Bu ek bazen sıfatlarda (
taraiuhi: güçlü, kuvvetli);
bazen de cins isimlerde
(
šuhi/e: donatma, düzen verme,
qarmehi: kutsama, bayram, tören) görülebilir. Ayrıca
aidiyet ekini –
li çoğul eki almış haliyle de (–
hinili olarak) birçok metinde
görebilmekteyiz:
I
Minuahinili: Minualar,
I
Argištihinili: Argiştiler,
I
Taririahinili:
Taririalar v.b.
Şehir ve ülke adlarında –
hali veya –
alhi suffix’i görülmektedir. Burada aynı
anlamı veren iki ayrı ekin aslında, metatez (seslerin yer değiştirmesi)
ile oluştuğu
belirmektedir. Urartu dili’ni incelerken sıklıkla karşılaşılan ses olaylarına bağımlı
belirsiz kurallar özellikle düzenli bir imla genleneğinin bulunmadığını da