51
belirtmektedir
18
. Dil kurallarının uygulandığını ilk kez Yunan Medeniyeti’nde
görmekteyiz.
19
. Bütün Hurri-Urartu dilinde görülen –hi aidiyet suffixine -li çoğul ekinin
takılması - hali şeklini de alabilmektedir. -hali ve -alhi, – ulhi olarakta görülebilir. Bu
özellik u + a’nın u’ya dönüşerek - ulhi olmasıyla açıklanmaktadır. Toponym (yer adları
:harita 1) ve patronym (baba adları) ‘larda kullanılan -ulhi ve - alhi ekleri birbirlerine
çok benzemektedir.
KUR
Melitea-l(i)-hi/e >
KUR
Melite-alhi (Malatya);
KUR
Huša-li-hi >
KUR
Hušalhi v.b.
- li-hi kelime gövdesine takılınca sözcüğün bu şekli alması tamamen fonetik bir
olay ve Urartu Dili konusunda derin araştırmalarda bulunmuş dil bilimcilerden
Diakonoff, Melikişvili, Harutyunyan ve Salvini bu metatez’in görülmesinin yanında bu
ekin bir bütün olabileceğine de değinmektedirler. Anlam olarak – hini ekiyle – ini
birbirine çok yakındırlar. - ini suffixi de aidiyet bildirmekte:
I
Minua-ini hubi: Minua’ya
ait vadi,
d
Haldi-ini-li KÁ: Haldi’nin büyük kapıları;
d
Haldi-ini
GIŠ
šuri/e: Tanrı Haldi’nin
silahı, LUGAL – lili
KUR
Etiuhinili: Etiu Ülkesi’nin kralları,
I d
Sarduri-ini-li kurili:
Sarduri’nin ayakları,
KUR
Biainiše: Bia ülkesinin insanları (Ergatif halde). Adjektiflerde
de –hi/e(ni) eki görülür ve onlara da plural eki –li takılabilmektedir:
KUR
Bia-ini-li: Bialı
(Van’lı),
KUR
Lulu-ini-li: Lululu insanlar (Lulu Ülkesi’ne ait)...
Adjektif yapan önemli eklerden birisi de – usi’ dir: badusi/e: yüce, büyük,
azametli, LUGAL- nu-si veya LUGAL- si: krali, inusi: şöyle, şu (işaret sıfatı). –usi eki
tekil olarak kullanıldığı halde kollektiflik yaparak sürü, ordu gibi çoğul anlam da
verebilmektedir. Ayrıca fiillerden isim yapma eki olarak – ipte bulunmaktadır: usta:
sefere çıkma, ustipte: sefer.
18
Melikişvili
1971, 31, 32, 95
19
Faruk Z. Perek, Eski Çağ’da Dilbilgisi Araştırmaları, Edebiyat Fakültesi Basimevi, İstanbul, 1961, 1-3 ;
Doğan Aksan, Her Yönüyle DİL / Ana Çizgileriyle Dilbilim, I. cilt, TDK. Yayınları, Ankara 2003, 17
52
5.2.1.1.1. İSİM SOYLU KELİMELERİN DEKLİNASYONLARI (ÇEKİMLERİ)
Urartuca’da singular (tekil) ve plural (çoğul) olmak üzere 2 numerus
bulunmaktadır. İsim çekimlerinde ise ergatif kontrüksiyon (yapı), transitif (geçişli) ve
intransitif (geçişsiz) ekli olan cümleleri birbirinden ayırdığı için cümle yapımında
önemli bir rol oynayarak dikkat çekmektedir. Urartuca’da 8 isim hali bulunmaktadır ve
kasus (hal) ekleri doğrudan doğruya gövdeye takılmaktadırlar. Urartuca’daki çekim
ekleri:
1-Biçimlendirilmemiş kasus (gövde hali), 2-Nominatif veya ni kasusu,
3-Ergatif kasusu, 4- Genetif kasusu, 5- Datif kasusu, 6-İnstrumental kasusu,
7, Direktif kasusu, 8-Lokatif kasusu.
1-Gövde Kasusu: Gövdenin yalın olarak bulunduğu ve tüm kelimenin eksiz
olduğu haldir: pulusi: stel, pili: kanal, qiura: yer (dünya), aše: kalkan,
KUR
Buštu: Buştu
Ülkesi... Gövde kasusunun plurali; plur. eki olan –li ekinin gövdeye takılmasıyla yapılır:
ereli: kral, erelili (LUGAL- lili): krallar, burgalali: kaleler.
Gövde kasusunun fonksiyonları nominatif kasusuna çok yakındır ve çok seyrekte
olsa intransitif verblerin subjekti (öznesi) olarak görülebilirler.
d
Haldikai
URU
Ardinidi
nunali
I
Išpuinini
I d
Sardurehe
I
Minua
I
Išpuinihe..: Tanrı Haldi’nin önünde Ardini
kentine Sarduri oğlu İşpuini ve İşpuini oğlu Minua geldiklerinde.. ;
d
Haldi kuruni: Haldi
güçlüdür. (Haldi gövde kassusunda kullanılmıştır). Geçişli fiille yapılan cümlelerin
nesneleri de gövde kasusu durumunda bulunabilir. Bunlar hakkında bir çok örnek
bulunmaktadır:
I
Minuaše
I
İšpuinihiniše ini pili aguni: İşpuini oğlu Minua bu kanalı tesis
etti. Burada nesne pili (kanal) gövde kasusundadır, akkusatif kasusunda (-i- halinde)
değildir.
I
Minuaše ale ... terubi ini pulusi: Minua der ki; bu steli ben diktim. Nesne olan
pulusi (stel) yine eksizdir.
I
Minuaše
I
Išpuinihiniše
d
Halde eure ini suse šidištuni: İşpuini
oğlu Minua Tanrı Haldi’ye (efendiye) bu susi tapınağını yaptırdı.
I
Argištiše
I
Minuahiniše
ini ari šuni: Minua oğlu İşpuini bu tahıl deposunu kurdu.
URU
Meišta hauni: (O) Meişta
Ülkesi’ni fethetti, šatuali kureli: (O) ayaklar(ıma)sarıldı.
53
2-Nominatif kasusu (-ni hali): Nominatif geleneksel olarak yalın hal olarak
bilinir. Fakat burada nominatif halin singular şekli - ni eki ile gösterilmektedir. Plural
halde ise önce -ni eki gelir ve daha sonra çoğul eki olan - li sözcüğe takılır. Nominatif
eki - ni gösterme zamiri -i(ni) ile eşitlenmektedir ve bu bir çok ölü dilde böyle olmuştur.
Burada -ni veya -ini daha çok belirtici bir görev üstlenmektedir. esi: yer, alan > esini-ni :
nominatif eki almakta ve sözcüğe daha çok belirtici bir anlam yüklemektedir. Bazı –ni
ile biten sözcükler iarani, ebani v.b. gövde formlarıyla gösterilmişlerdir.
Nominatif hal intransitif öznesi olarak kullanılabilir: uštabi
I
Argištini: Argişti
sefer(e) çıktı. uluštaibi
d
Haldini: Haldi önde gitti. nunabi
KUR
Manani: Manani ülkesi(ne)
geldi. Qiurani guldini manu: Ülke iskan edilmemişti.
I
Minuani LUGÁL DANNU:
Minua güçlü kraldır.
Nominal hal transitif verblerin nesnesi olarak kullanılabilir:
Singular örnekler: karuni
I
Aššurnirarini
I
Adadinirarehi LUGAL
KUR
Aššurni
KUR- ne: O (Haldi) Assur kralı Adadnirari oğlu Assurnirariyi yendi. karuni
KUR
Manani
KUR
Buštuni: O Mana ve Buştu ülkesini yendi.
I
Argištiše ale haubi
KUR
Etiunini: Argişti
söyler, ben Etiunini Ülkesi’ni fethettim. haitu
URU
Meištani
URU
Quani
URU
Šarituni
URU
Nigibini: Onlar Meişta Qua Şaritu ve Nigibi Ülkeleri’ni fethettiler. ( -ni eki intrn.
fiillerde 3. şah. plur. ekidir.) Dikkat edilirse ülke adları’nın hepsi –ni ekiyle bitmektedir.
parubi
MI
lutuni: kadınları sürüp çıkarttım (- bi preteritum (geçmiş zaman) ekidir).
Plural örnekler:
LÚ
huradineli uelidubi: Savaşçıları topladım.
LÚ
huradinili
kedanuli: Savaşçıları sefere yolladım.
d
Haldia ištine inanili arniušinili I MU zadubi:
Haldi için burada bu bir yıl içinde bu eylemleri yaptım. (Uratu dilinde bir başka göze
çarpan özellik kongruenz uyumudur. Kongruenz: cümle içindeki kelime eklerinin kasus
ve numerus bakımından cümledeki diğer öğelerle uyum içinde bulunmasıdır.) Gövde ve
nominatif kasusları fonksiyon bakımından görüldüğü gibi birbirlerine benzemekteler.
Her ikisi de intrn. verblerin öznesi veya trn. verblerin nesnesi olabilirler. Fakat nominatif
daha çok intrn. verblerin öznesi için kullanılmaktadır.
Dostları ilə paylaş: |