YüZÜNCÜ yil üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

 
74
 
5.2.2.6. DİLEK KİPİ 
Bu fiil formunun saptanmasının dayanak noktası olan eylemsi kelime: 
ardilani’dir.:  ali meše ... 
I
Diauhinidi terubi MU.MU-ni ardilani: (Bu) (benim) Diauhi 
Ülkesi’ne her yıl ödemeleri şartıyla getirdiğim bir vergidir. ardilani dilek kipinde 3. 
aktif tekil şahıs olup, kelime kökündeki -u  sesinin kaldırılıp buraya -ilani ekinin 
eklenmesiyle oluşturulmuştur: ardu-ilani > ardilani; diğer benzer formlar : haiu-ilani > 
hai-ilani > hailani; zirbu-ilani > zirbilani ... terdilanini ve absilanini gibi bazı formlar da 
yine aynı şekilde oluşmuş ve fiil sonuna getirilen 3. tekil şahıs objekt (nesne) partikeli 
olan -ni ekini almışlardır. Bu formun 3. şah. çoğulu -u harfinin kaldırılıp -ilatini 
takısının eklenmesi ( usidilatini  ve absilatini örnekleri gibi) ile oluşturulmaktaydı ve 
bunun edilgen formu muhtemelen transitif fiilde -u  sesinin düşüp –i’ali takısının 
eklenmesiyle bitiyordu: VI UDU.MAŠ.TUR 
d
Halde nipsidi’ali: Haldi’ye 6 keçiyavrusu 
kesilsin. 
 
5.2.2.7. GEÇMİŞ ZAMAN DİLEK KİPİ 
  
Burada 3. çoğ. şah. aktivi muhtemelen –alani eki ile bitiyordu. Takılan bu ek ile 
birlikte transitif fiiilin -u sesi düşüyordu: haiu-alani > haialani;  
É murili ali 
LÚ
AD-še 
LÚ
AD.AD.-še zaduali auie kui kulme manidu iu aišei LUGÁL
MEŠ
-še 
haialani: Babaların ve büyük babaların, kralların asla himayesine girmemesi için gizli 
yaptıkları ambarlar. paru-alani > paralani, örneğide aynı şekilde oluşturulmuştur.  
 
5.2.2.8. PARTIZIPIUM (ORTAÇ) PASSİVİ 
Fiilin gövdesine getirilen ai/ae ekleriyle oluşturulur. Bu eklerin getirilmesiyle 
geçişli veya geçişsiz yapan ek düşer. Geçişli fiillerde: teru: koymak uzatmak, 
anlamındayken;  terai/e: diken dayayan, anlamlarını vermektedir (çoğulu:  terainili). 

---

 
75
Kelişin blingual (= çift dilli) stelinde terainili olarak geçen bu sözcüğün Assurca 
kısmındaki karşılığı šaknate’dir.  
Geçissiz fiillerde: durba: ayaklanmak, isyan etmek, durbai (durbae): ayaklanan, 
isyan eden. NN durbae manu: NN bir ihtilalci (asi) idi. Sıfat fiiller -ue eki ile 
bitmekteler : urpue : kurban edilmiş ; šedue: önde giden  (šiu’ya eklenen d sesi ile 
oluşturulmuştur) ; šiu- : sürüp çıkarmak ; ayrıca  aru ve ar-d-u örnekleri ile de bu 
karşılaştırılabilir
27
. 
 
5.2.2.9. NOMINA ACTIONIS (İŞ ve EYLEM İSİMLERİ)  
Bu konu hakkında elimizde tek örnek bulunmaktadır. Transitif fiilin köküne -u 
harfi eklenmeden bazen -i/edi/e (-idi, -ide, -ede) ekleri eklenerek yapılmış isimlerdir. Bu 
ekler direktif kasusunun son eki ile ilişkilidir. Friedrich’e göre bu ari/ede ekleri 
mastardır. (aru : vermek) : mešini pi  ‘aldubi meše 
I d
Sardure arede  :  (Onu) Kral 
Sarduri’ye haraç ödemek şartıyla korudum. Görüldüğü gibi ari/ede veya aru/edi burada 
direktif kasusundaki bir isim fiili gibi düşünülebilir. 
 
 
5.2.2.10. DÜZENSİZ FİİL MANU “OLMAK, VAROLMAK” 
Geçmiş zaman 3. şahısta “olmak” fiilinin iki şeklini  manu ve manuri’yi 
görmekteyiz. manuri genellikle  negasyon (olumsuzluk) eki –ui’ nin olduğu cümlelerde 
bulunmaktadır. (yukarıda -ri ile biten verbal formlarla karşılaştırınız):  ue ainiei 
LÚ
EN.NAM
MEŠ
 šukuri manuri: valilerden hiçbiri çağrılmadı.  ui giei ištini manuri: orada 
hiçbir şey yoktu (mevcut değildi). 3. çoğ. şahısta bu form manuli olarak görülmektedir:
 I 
d
Sarduriše ale haubi III É.GAL
MEŠ
  agunulili  manuli  gunuša haubi: Sarduri der ki, 
korunan üç kaleyi fethettim, savaşta fethettim. 
                                                           
 
27
 Melikişvili 1971, 
 
64-66 

---

 
76
Gelecek zaman 3. tek. şah.  manuli ve emir kipi 3. tek. şah.  manini  olmalıdır. 
Emir kipi 3. tek. şah. prohibitive (yasaklama) formu, me(i) : (-madığını, -mamalı) ile 
oluşturulan manuni ile yapılır: me kui tini manuni, ya da; mei absi bauše bidi manuni.  
manuše aru ve aruše gibi soyut (abstrakt) anlam verir: manu- ile türemiş, manidu v.b. 
bazı diğer fiill formları hakkında belirsizlik mevcuttur.     
 
5.2.2.11. -LALANİ İLE BİTEN FİİL FORMLARI 
-lalani transitif fiillerin doğrudan doğruya gövdesine takılır. Geçişli fiillerin 
gövdesine eklenen –lalani eki Gürcüce’de “resultativen aktivum” (bir olayın sonucunu 
içeren fiiller) diye adlandırılır. 3. tek. şah. için kullanılır:  ali ue aiše ainiei 
qabqašulalani: Hiç kimsenin hiçbir zaman fethetmediği (x şehri). Aynı formu yaklaşık 
aynı anlamı taşıyan aršulalani’de görürüz.  
Urartu yazıtlarında hala anlamları hakkında belirli bir şeyin söylenmesi mümkün 
olmayan bazı fiil çeşitleri araştırılmaktadır: -ilini eki ile biten: qabqarilini (qabqarulini, 
qabqarulubi); ya da, -u(di) ile biten: ulhudi
28
.  
 
 
5.3. SENTAX (SÖZ DİZİMİ)  
Sentax anlatılmak istenen sözlerin, cümle içinde, belli bir düzenle oluşturulmuş 
kelimelerle sıralanmasıdır. Yapısal dilbilim, dili bir dizge olarak kabul ettiği için dildeki 
sözcüklerin birbirleriyle hangi ilişkiler içinde bulundukları, nasıl sıralandıkları, bir dilde 
kurulması olanaklı bütün cümle tiplerinin saptanabilmesi bu bilim dalının temel uğraşı 
olmuştur
29
.  
                                                           
28
 Melikişvili 1971, 
 
66-70 
29
 Aksan      2003,  30 
 
 

---