Z5 ustidagi ko`phad doc

8⁰. Birlik elementning mavjudligi. ^{K x}

halqaning birlik elementi

(ko‘paytirish amaliga nisbatan neytral elementi) ^K halqaning birlik elementi bo‘ladi. Haqiqatdan ham ko‘phadlarni ko‘paytirish amalining ta'rifiga ko‘ra,

f (x)
ko‘phad uchun
1 f (x) f (x)

bo‘ladi.
Xususiy holda,
1x^k x^k

shuning uchun ko‘phadning yozuvida, odatda

birga teng koeffitsiyentlar yozilmaydi.

9⁰. Ko‘phadning nolning bo‘luvchilariga ega emasligi.

2 ta noldan farqli ko‘phadlar berilgan bo‘lsin:

f ( x) a₀
a₁ x a₂
x ² ... a
n 1


_xn1 _{a x}n

n
g(x) b b x b x ² ... b
x^m1 b x

0 1 2
m1 m m

Ularning ko‘paytmasi noldan farqli bo‘lishini ko‘ramiz. Ta'rifga ko‘ra

f ( x)g (x) a b
(a b
a b )x ... (a
b a b


_)xnm1 <sub>a b


x</sub>nm

0 0 0 1 1 0
n1 m
n m1 n m

bo‘lgani uchun
f (x)g(x)
ko‘phaddagi
_xnm
oldidagi koeffitsient
a_nb_m
ga teng

bo‘ladi. ^K da nolning bo‘luvchilari bo‘lmagani uchun


a_nb_m
^0 bo‘ladi va

demak
f (x)g(x) _0
bo‘ladi.

Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqadiki
дар. f (x)g(x) дар. f (x) дар.g(x)
(11)

Bu formula (11) tenglikni ^K halqa nolning bo‘luvchilariga ega bo‘lmagan holda aniqlangan.

6⁰-9⁰- xossalardan ko‘rinadiki, ^{K x}
uchun quyidagi teorema keltirildi.
Teorema 1.
butunlik sohasi bo‘lar ekan shuning

Butunlik sohasi ustidagi ko‘phadlar halqasining o‘zi ham butunlik sohasi bo‘ladi.
Ko‘phadlar halqasida bo‘lish amali agar uni odatdagi ma'noda qaralsa, bajarilmaydi.

Masalan:

^{R x} halqada
^x 2 ko‘phadni
x 1
ko‘phadga bo‘lib bo‘lmaydi, ya'ni

_x² g (x)(x 1)
tenglikni qanoatlantiruvchi
g (x)
ko‘phad mavjud emas. (agar

bunday ko‘phad mavjud bo‘lganda edi, u holda
x 1
bo‘lganda
1 g (1) 0

noto‘g‘ri tenglikka ega bo‘lar edik ) shuning uchun ko‘p hollarda «qoldiqli bo‘lish» deb ataluvchi amal bajariladi. Bu amal haqida keyinroq batafsil

to‘xtalamiz. Hozir esa uning hususiy holi bo‘lgan bo‘lishni ko‘rib chiqamiz.
Teorema 2.
x x₀
ikki hadga qoldiqli

uchun
f (x)


f (x)
– koeffitsiyentlari ^K halqadan olingan ko‘phad bo‘lsin. ^{x0 K} ko‘phadni yagona usulda

f (x) g ( x)(x x₀ ) c

ko‘rinishda ifodalash mumkin, bu yerda

Isboti:
(13)
g( x) K x , с K
bo‘lib, ^{c r}

Agar
f ( x) a K
bo‘lsa, u holda
g (x) 0, c 0
deb olish mumkin bo‘ladi.

Ko‘rinib turibdiki, bu
f ( x) 0
uchun yagona imkoniyat. Endi

дар ^{. f}
(x) n 0
bo‘lsin.
f (x)
ko‘phadni ^x ning darajalarini pasaytish

tartibida yozamiz:

0

1
f (x) а xⁿ a x^n1 ... a

n 1

n
x a _.

Ravshanki
f (x)
ko‘phadni (13) ko‘rinishda ifodalash mumkin bo‘lsa, u

holda
дар.g(x) n 1
bo‘ladi.
g (x)
ni noaniq koeffitsiyentlar bilan yozamiz:

g (x) b x^n1 b x^n2 ... b x b
0 1 n 2 n1

f (x) _va
g (x)
ifodalarini (13) tenglikka qo‘ysak,

а xⁿ a x^n1 ... a x a b xⁿ (b x⁰b )x^n1 (b
x b )x^n2 ...

0 1 n1 n 0 1 0
2 0 1

(b_{n 1} x₀b_{n 2} )x (c x₀b_{n 1})
hosil bo‘ladi.
Bundan ko‘phadlarning tengligi ta'rifiga ko‘ra:
b₀ a₀
b₁ a₁ x₀b₀ b₂ a₂ x₀b₁
^bn 1 ^an 1 ^x0^bn 2

c a_n x₀b_{n 1}
(14) kelib chiqadi.

bu formulalar
b₀ ,b₁,b₂ ,...,b_{n 1}
va ^c larni ketma-ket aniqlash imkoniyatini

beradi. Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinadiki (13) tenglikni qanoatlantiruvchi

g (x)
ko‘phad va ^c element mavjud va u bir qiymatli aniqlanadi.

с f (x₀ )
ekanini isbotlash uchun (13) tenglikdan foydalanib,
f (x)

ko‘phadning ^x0
nuqtadagi qiymatini hisoblaymiz:

bundan
f (x₀ ) g (x₀ )(x₀ x₀ ) c
f ( x₀ ) c

kelib chiqadi.

Teorema isbot bo‘ldi.

2§ Ko‘phadning ildizi.

Ta`rif. Agar
f ( x₀ ) 0
bo‘lsa ^K halqaning
^x0 elementi
f ( x) K x

ko‘phadning ildizi deyiladi.
Teorema 2 dan quyidagi natija kelib chiqadi.

Natija. (Bezu teoremasi).

f (x)
ko‘phad ^{K x}
halqada
x x₀
ga bo‘linadi, faqat va faqat shu holdaki,


x_{0 -}

uning ildizi bo‘lsa.

Isboti:

Ravshanki
f (x)
ko‘phad
x x₀
ga bo‘linishi uchun (13) tenglikdagi
c 0

bo‘lishi kerak.
c f (x₀ )
edi.

c 0
shart
x₀ f ( x)
ko‘phadning ildizi degan shart bilan teng kuchli.

(13) tenglikni kanaotlantiruvchi
g (x)
ko‘phadni va ^с elementni topish
f (x)

ko‘phadni
x x₀
ga qoldiqli bo‘lish deb ataladi. Bunda
g (x)
– to‘liqsiz

bo‘linma, ^с esa qoldiq deyiladi. (14) formulalar qoldiqli bo‘lishning amaliy usulini ko‘rsatadi.
f (x)
ko‘phadni
x x_{0 ga}

Hisoblashni quyidagi Gorner sxemasi yordamida bajarish ancha qulaylik yaratadi.

Quyidagi sartdagi elementlar (14) formula yordamida ketma-ket hisoblab

topiladi:
^{b0 a0} , keyingi element esa o‘ziga mos yuqoridagi elementni

o‘zidan oldingi elementga
^x0 ni ko‘paytirib, qo‘shilganiga teng bo‘ladi.

c f (x₀ )
edi, shuning uchun bu sxema berilgan ko‘phadning
^x0 nuqtadagi

qiymatini hisoblashga ham imkon beradi.

Misol:

^{R x} halqada
f (x) x ⁴ 3x³ 6x ² 10x 16

ko‘phadni
x 4
ga qoldiqli bo‘lamiz.

Yechish:

x₀ 4
bo‘linuvchining koeffitsiyentlari mos ravishda 1,-3,6

-10,16 ga teng. Hisoblashlarni Gorner sxemasi yordamida bajaramiz.

	1	-3	6	-10	16
4	1	4·1-3q1	4·1-6q10	4·10-10q30	4·60+16q136

Demak to‘liqsiz bo‘linma
g (x) x³ x ² 10x 30

Misol 2:

Kompleks koeffitsientli
qoldiq esa
c 136

f (x) x ⁴ 2ix ³ (1i)x ² 3x 7 i

ko‘phadning hisoblaymiz.
x₀ i
nuqtadagi qiymatini gorner sxemasi yordamida

	1	2i	-(^1^i)	- 3	7 i
i	1	i 2i i	- i i (1 i) i	- i(i) 3 4	i(4) 7 i 7 5i

Demak,
f (i) 7 5i _.

Bezu teoremasi yordamida ko‘phad ildizlari sonining yuqori chegarasini ko‘rsatish mumkin. Shu ma'noda quyidagi teorema o‘rinli bo‘ladi.