Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Zarur hisoblashlarni baj arib, j advalni toldiring:

Katerning turg`un suvdagi tezligi	Daryo oqimining tezligi (km/soat)	Katerning oqim bo'ylab tezligi ,	Katerning oqimga qarshi tezligi
15	3
18		21
20			16
		25	15
		34	26

5. 
   Kemaning turg'un suvdagi tezligi 16 km/soat, daryo oqimining tezligi 2 km/soat. Kemaning oqim bo'ylab va oqimga qarshi tezligini toping.
   

Masalalarni jadval tuzib yechish

Tezlik, vaqt va masofani hisoblashga doir masalalarni yechishda ular orasidagi bog'lanishlardan foydalaniladi:

Masofa = vaqt - tezlik, S = v •t

Vaqt = masofa: tezlik, t = S : v

Tezlik = masofa : vaqt, v = S: t

Hisoblashlarni bajarib, jadvalni to'ldiring.(Zarur hollarda soatni minutlarda ifodalang.)

Masofa	360km
Tezlik
Vaqt(soat)

Hisoblashlarni bajarib, jadvalni toldiring. (Zarur hollarda kilo- metrni metrlarga aylantiring.)

Masofa	540km
Vaqt(soat)	5	6
Tezlik	108

Hisoblashlarni bajarib, jadvalni to'ldiring:

Vaqt	1 soat	1 soat 30 min	2. soat	2 soat 30 min	,3 soat	4 soat	5 soat	6 soat
Tezlik	120	80	60	48	40	30	24	20
(km/soat)
Masofa

Tezlik kamayishi bilan malum masofani(120 kmni) bosib o'tish uchttn ketadigan vaqtning ortishiga, ammo ularning ko'paytmasi o'sha (120 km) masofaga teng bolishiga e'tibor bering.

Uchrashma yo'nalishdagi harakatga doir masalalar

Masala. Nozima va Naimaning uylari orasidagi masofa 550 metr. Ular bir vaqtda uylaridan chiqib bir-biriga qarab kela boshladi. Nozima 1 minutda 60 metr, Naima esa 1 minutda 50 metr yo'l yuradi. Qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi?

Yechish. l)qizlar 1 minutda bir-birlariga necha metr yaqinlashadi? 60 m +50m =110m.

2. 
   qizlar qancha vaqtdan keyin uchrashadi? 550 :110 = 5 (min). Javob: 5 minutdan keyin.
   

Agar jismlar(poyezdlar, velosipedlar, odamlar...) bir-biriga qarab harakatlanayotgan bo'lsa, ularning yaqinlashish tezligi ular tezliklarining yig'indisiga teng bo'ladi.

A va B shaharlar orasidagi masofa 480 km. Bu shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki avtomobil yo'lga chiqdi. Ulardan birining tezligi 75 km/soat, ikkinchisining tezligi esa 85 km/soat.

1. 
   ular bir-biriga qanday tezlik bilan yaqinlashadi? 1 soatdan keyin ular orasidagi masofa necha kilometr bo'ladi?
   
2. 
   avtomobillar necha soatdan keyin uchrashadi? 75 km/soat 85 km/soat
   

———————————— 480km ———————————————

A va B qishloqlar orasidagi masofa 78 km. Bu qishloqlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki velosipedchi yo'lga chiqdi. Birinchi velosipedchining tezligi 12 km/soat. Bir soatdan keyin ular orasidagi masoia 52 km boldi. Eddnchi velosipedchining tezligini toping.

A va B shaharlar orasidagi masofa 650 km. Bu shaharlardan bir vaqtda bir-biriga qarab ikki poyezd yo'lga chiqdi. Birinchi poyezdning tezligi 60 km/soat, ikkinchi poyezdniki — 70 km/soat. a) poyezdlar necha soatdan so'ng uchrashadi? 6) uchrashishga 1 soat qolganda ular orasidagi masofa necha kilometr bo'ladi?

Qarama-qarshi yo'nalishdagi harakatga doir masalalar.

Masala. Naima o'qiydigan maktab ularning uyidan o'ng tarafda, Naimaning opasi Nozima o'qiydigan litsey esa uydan chap tarafda. Opa-singil bir vaqtda uydan chiqdi va qarama-qarshi yo'nalishda biri maktabga, ikkinchisi litseyga yol oldi. Naimaning yurish tezligi 50 m/min, Nozimaniki esa 60 m/min. 5 minutdan so'ng ular orasi-dagi masofa necha metr bo'ladi?

Yechish. I usul 1) Naima 5 minutda qancha yo'l yuradi? 50 m/min • 5 min = 250 m.

2. 
   Nozima 5 minutda qancha yol yuradi? 60 m/min • 5 min = 300 m.
   
3. 
   5 minutdan so'ng ular orasidagi masofa necha metr boladi? 250 m + 300 m = 550 m. Javob:
   

550 metr.

II usul

1. 
   1 minutda Naima va Nozima bir-biridan necha metr uzoqlashadi? 50 m+60 m=110
   

m.

2. 
   5 minutda opa-singillar bir-biridan necha metr uzoqlashadi? 110 m • 5 = 550 m. Javob: 550
   

m.

Qarama-qarshi yo'nalishdagi harakatda jismlarning bir-biridan uzoqlashish tezligi ular tezliklarining yig'indisiga teng.

Bir xil yo'nalishdagi harakatga doir masalalar

Masala. Anvar va Ravshan A qishloqdan bir vaqtda bir xil yo'nalishda velosipedlarda yo'lga chiqishdi. Anvarning tezligi 12 km/soat, Ravshanniki esa 15 km/soat.

Ularning bir-biridan uzoqlashish tezligini toping.

Yechish. 1 soatda Ravshan Anvardan 15 km - 12 km = 3 km oldinda boladi. Demak, ularning bir-biridan uzoqlanish tezligi 3 km/soat ekan. Jauob: 3 km/soat.

O'rtacha tezlikni hisoblashga doir masalalar

Masala. Avtomobil Toshkentdan Samarqandga 5 soatda yetib keldi. Toshkentdan Samarqandgacha 330 km. Avtomobilning tezligini toping. Yechish. Avtomobil 1 soatda necha kilometr yo'l yuradi?

330:5 = 66(km).

Javob: Avtomobilning tezligi 66 km/soat. Bu o'rtacha tezlikdir.

Mashina Toshkentdan Samarqandgacha bo'lgan masofaning

hammasini bir xil o'zgarmas 66 km/soat tezlik bilan bosa olmaydi: u goho sekin, goho tez yuradi, svetoforlar oldida to'xtashi mumkin.

Jismning o'rtacha tezligini topish uchun jism bosib o'tgan yo'lni shu yo'lni o'tish uchun ketgan vaqtga bo'lish kerak.

2. 4-sinfda harakatga doir masalalarni o`rganishga doir dars ishlanmasi Mavzu: Tezlik. Vaqt. Masofa.

Dars maqsadi: a) ta'limiy maqsadi: DTS asosida o'quvchilarda harakatga doir masalalar ustida ishlash ko'nikmasini shakllantirish, masalani turli usullar bilan ishlash malakasini hosil qilish;

b) o'quvchilarda matematikaga qiziqish o'yg'otish, ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik, tabiatni asrash ruhida tarbiyalash.

Dars turi: Yangi bilim beruvchi

Dars jihozi: Ko'rgazmali plokatlar, darslik.

Darsning borishi

1. 
   Tashkiliy qism: O'qituvchi darsga kiradi. O'quvchilar bilan salomlashadi. Xona tozaligi, navbatchi o'quvchini aniqlaydi, davomatni tekshiradi. Sanani aniqlab doskaga yozadi.
   
2. 
   O'quvchilardan o'tgan mavzuni va uyga vazifani so'rab baholaydi. Sinf ishi daftarini tarqatib, uy ishi daftarini tekshirish uchun yig'ib oladi.
   

v) yangi mavzu bayoni.

Yangi mavzu: Tezlik. Vaqt. Masofa.

O'qituvchi: Aziz o'quvchilar. Bugun sizlar bilan biz yangi mavzuni o'rgnamiz. Biz hammamiz vaqtni bilamiz,u haqida ayrim elementar ma'lumotlarga egamiz. Mahbuba, sen vaqt birliklarini sanab ber.

Mahbuba: Sekund, minut, soat, sutka, hafta, oy, yil, asr.

O'qituvchi: Juda to'g'ri. Masofa haqida ham bilamiz. Masofa bu- bosib o'tilgan yo'l. Masofani uzunlik birliklari bilan o'lchaymiz. Anvar, sen uzunlik birliklarini sanab ber.

Anvar: metr, kilometr, santimetr kabi O'qituvchi: Juda to'g'ri.

O'qituvchi doskaga velosipedchining rasmi tushirilgan va u bosib o'tayotgan yo’lning tasviri tushirilgan plakatni iladi. Plakatda velisopedchi yura boshlagan va yo'lning oxiriga belgi qo'yilgan. O'qituvchi tezlik bu masofaning vaqtga nisbati ekanligini, o'quvchilarga tushuntirib berish lozim.

1) Velosipedchi 48km masofani soatga bir xil tezlik bilan yurib, 4 soatda bosib o'tdi. Velosedchi bir soatda necha kilometr yo'l bosgan?

48:4=12

Agar har soatda 12 km yurgan bo'lsa, uni velosipedchining 1 soatdagi harakat tezligi deyiladi.

Soatiga 12 km bu- velosipedchining tezligi. Qisqartirib qo'yidagicha yoziladi: 12km/soat. 4 soat-velosipedchining sarflagan vaqti 48 km- velosipedchining bosib o'tgan masofasi. Tezlikning qisqartirib yozilishi km/soat, km/min, km/s, m/min, m/s.

Shu kabi masalalar yechilishi natijasida tekis harakatda tezlik – vaqt birligi ichida bosib o`tilgan masofa ekanligi, tekis harakatning o`zi o`quvchilarga tanish tushunchalar va iboralar yordamida tushuntiriladi.

O`quvchilarning diqqatini tezlik= masofa : vaqt ekanligiga qaratadi.

O'qituvchi turli xil masalalar orqali o'quvchilarda tezlik tushunchasini shakllantiradi.

Yangi mavzuni mustahkamlash uchun didaktik o'yin o'tkaziladi.

Sinfni uch jamoaga bo'lib olinadi. Jamoalarning har bir ishtirokchisiga oldindan tayyorlangan savollardan bittadan beriladi. O'ylash uchun 2 soniya muhlat. Har bir to'g'ri javobga1 balldan beriladi. Qaysi jamoada ko'p ball to'plansa, shu jamoa g'olib hisoblanadi va o'quvchilar baholanadi.

UYGA VAZIFA BERISH.

Darslikdagi 6-7 misol va masalalarni ishlab kelish, mustaqil tarzda harakatga doir masala tuzib, ishlab kelish.

DARS YAKUNI.

O'quvchilar o'qituvchidan tushunmaganlarini so'raydi. Dars tugagach, o'qituvchi chiqib ketadi.

Yana km/s, m/s kabi tezlik birliklari ham bor.

Otning tezligi: 40 : 2 = 20 (km/soat)

Avtomobil 2 soatda 180 km, mototsikl 4 soatda 200 km masofani bosib o`tdi.

Bunda avtomobil soatiga 180 : 2 = 90 km, mototsikl esa 200 : 4 = 50 km yo`l yurgan. Demak, avtomobil mototsiklga qaraganda tez yurgan. Bu holda avtomobilning tezligi soatiga 90 km,

mototsiklning tezligi esa soatiga 50 km deyiladi. Bu tezliklar qisqacha 90 km/soat, 50 km/soat tarzida

yoziladi.

• 
  3 600 km 480 km
  

Tezlikni topish uchun masofani vaqtga b lish kerak.

Quyidagi ifodalaming ma'nosini tushuntiring:

1. 
   Samolyotning uchish tezligi soatiga 800 km;
   
2. 
   Teploxodning suzish tezligi 45 km/soat; d) Piyodaning tezligi 4 km/soat.
   

Hovlida g'ozlar o`tlamoqda. Ularning oyoqlari 22 ta. g`ozlar yoniga 3 ta echki qo`shilsa, ularning jami oyoqlari nechta bo`ladi?

Poyezd 224 km masofani 4 soatda bosib o`tdi. Uning tez-ligi vertolyotning tezligidan 3 marta kam. Vertolyotning tezligini toping.

Yuk mashinasi 8 soatda 280 km yo`l yurdi. Yengil mashina esa bu masofani 4 soatda bosib o`tdi. Yuk mashina-sining tezligi yengil mashina tezligidan necha marta kam?

Avtomobil 180 km masofani 3 soatda bosib o`tdi. U qan-day tezlik bilan yurgan?

Masofani topish uchun tezlikni vaqtga ko`paytirish kerak.

Yuk mashinasi 40 km/soat tezlik bilan 4 soat yurdi. Yuk mashinasi qancha masofani bosib o`tdi? Samolyotning tezligi 450 km/soat. U 6 soatda qancha masofani uchib o`tadi?

Velosipedchi shahardan qishloqqa 3 soatda yetib keldi. Shahardan qishloqqacha bo`lgan masofani aniqlang?

.

Shohbekatdan bir vaqtda ikki poyezd qarama-qarshi yo`nalishda yo`lga chiqdi. 5 soatdan keyin ular orasidagi masofa qancha bo`ladi?
Avtomobil qishloqdan shaharga borish uchun oldin tosh yo`lda 30 km/soat tezlik bilan 2 soat, keyin asfalt yo`lda 70 km/soat tezlik bilan 3 soat yo`l yurdi. Avtomobil qishloqdan shahargacha qancha yo`l yurgan?

Vaqtni topish uchun masofani tezlikka bo`lish kerak

Asalari gulzorga qancha vaqtda yetib boradi?

. 60 km masofani birinchi velosipedchi 12 km/soat, ikkinchi velosipedchi esa 15 km/soat tezlik

bilan bosib o`tdi. Birinchi velosipedchi ikkinchi velosipedchiga qaraganda qancha vaqt ko`p harakatlangan?

. Sayohatchi hammasi bo`lib necha soat yo`l yurgan?

It tulkini quvlashni boshlaganida, ular orasidagi masofa | 120 m edi. Agar it 250 m/min tezlik bilan, tulki esa 220 m/min tezlik bilan

vaqtdan keyin

tulkiga yetib oladi?

. Toychoq o’tlab yurib, otardan 12 km uzoqlashib ketdi. U jt qaytishda 6 km/soat tezlik bilan yursa, otarga necha soat-™* da yetib keladi?

47 632 + 21 394 \ 13 278 + 84 657

326 857 - 42 435 669 734 - 48 150

X u l o s a l a r

Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida matnli masalalar yechishni, jumladan 4-sinflarda harakatga doir masalalar ustida ishlashni o‘rganish muammosi bo‘yicha tayyorlangan ushbu ilmiy-uslubiy tadqiqot ishlar asosida tayyorlangan bitiruv malaka ishida quyidagi xulosalarga keldik:

1. 
   Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘quvchilarga matnli masalalarni o‘rgatish hozirgi holati yutuqlar bilan birga ayrim kamchiliklardan holi emas, chunki
   

• 
  jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi juda tez o‘zgarib turibdi;
  
• 
  yosh boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matnli masalalarni o‘rganishga qaratilgan zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalari qo‘llashni hisobga oluvchi metodikani tanlash imkoniyati cheklangan;
  
• 
  I-IV sinflarda o‘rganiladigan matematik tushunchalar mazmunini ifodalovchi matnli masalalar tizimi yetishmasligi;
  

2. 
   Boshlang‘ich sinflar matematika darslarida o‘rganiladigan harakatga doir matnli masalarning o‘ziga xos xususiyatlarini, ularning samaradorligini oshirish omillari, ilmiy-nazariy va uslubiy ta‘minoti atroflicha o‘rganildi:
   

• 
  4- sinflar matematikasi mazmunini ochuvchi qator harakatga doir matnli masalalar tizimi ishlab chiqildi;
  
• 
  boshlang‘ich sinf o‘quvchilari harakatga doir matnli masalalarni mustaqil yecha olishini ta‘minlovchi masala ustida ishlash rejasi ishlab chiqildi;
  
• 
  harakatgadoir matnli masalalarni o‘rganishda zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish yo‘llari qarab chiqildi;
  
• 
  harakatga doir matnli masalalarni o‘rvanishda ma‘naviy-tarbiyaviy vazifalarni hisobga olish o‘qitish samaradorligini oshirishga xizmat qilishi aniqlandi.
  

35

3. 
   Barkamol avlod ta‘lim –tarbiyasida milliy-ma‘naviy tarbiyani shakllantirishga qaratilgan harakatga doir matnli masalalar bir tizimga keltirildi.
   
4. 
   Boshlang‘ich sinflar matematka darslarida o‘quvchilarning harakatga doir matnli masalalarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlarini ta‘minlashga xizmat qiluvchi o‘qitish shakllari,uslublari, va vositalari asoslandi.
   
5. 
   Harakatga doir matnli masalalr yechish orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilari asosiy matematik tushunchalar haqida yetarli darajada bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar.
   

36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   ‘‘ Barkamol avlod yili‘‘ davlat dasturi to`g`risida T., 2010 yil 29 yanvar
   
2. 
   Ahmedov M, R. Ibrohimov, N. Abdurahmonova, M. Jumayev. Birinchi sinf matematika darsligi. T., ―Uzinkomsentr‖, 2010y.
   
3. 
   Levenberg N.Y. Boshlang`ich ainflarda matematika o`qitish metodikasi T , ‘‘O`qituvchi‘‘ - 1985 y.
   
4. 
   Bikboyeva N.U, R.I.Sidelnikova, G.A.Adambekova. Boshlang‗ich sinflarda matematika o‗qitish metodikasi. T., ―O‗qituvchi‖, 1996.
   
5. 
   Bikboyeva N.U.va boshqalar 2 sinf matematika darsligi. T.,
   

―O‗qituvchi‖, 2009y.

6. 
   Bikboyeva N.U.va boshqalar. 3 sinf matematika darsligi. T.,
   

―O‗qituvchi‖, 2009y.

7. 
   Quchqarov A .va boshqalar. 4 sinf matematika darsligi. T., ―Yangiyul poligraf service‖, 2009y.
   
8. 
   Boshlang‘ich ta‘lim jurnalining 1991- 2011 yillardagi barcha sonlari
   
9. 
   Jumayev M. Matematika o`qitish metodikasidan praktikum. T....
   

„Fan va texnologiyalar‖ nashriyoti 2006 y.

11. Jumayev M. Boshlang`ich sinflarda matematika o`qitish metodikasi T... „Fan va texnologiyalar‖ nashriyoti 2005 yil.

37