Zbekiston respublikasi oliy va o

 
 “NIDO” DOSTONIDA QAHRAMON RUHIYATI ORQALI DAVR 
MUHITINING IFODALANISHI 
Tursunoy DADABOYEVA,
Namangan viloyati 
XX asrda butun bir insoniyat xotirasida saqlanib qolgan voqea-hodisalaridan 
biri ikkinchi jahon urushidir. Ushbu urush qanchadan-qancha insonlarni hayotdan 
erta olib ketdi. Tirik qolganlarni esa o‗zining shafqatsiz chig‗irig‗idan birma-bir 
o‗tkazdi. U otalar jasorati va onalar matonati hisobiga kun ko‗rdi. Undan qolgan 
asoratlar esa hali-hamon unutilgani yo‗q. 
Urush – bu ma`naviyat ildiziga urilgan boltadir. 
Dunyoda hech narsa bejiz ketmaydi. Zero, urush keltirgan talofatlar yozuvchi 
va shoirlar ijodida o‗zgacha ko‗rinish kasb etdi. Ko‗plab ijodkorlar tomonidan 
unga bag‗ishlab doston, roman, qissa va hikoyalar yozdilar. Bu borada jahon 
adabiyoti vakillaridan Ernest Hemengueyning ―Alvido, qurol‖, hamda Chingiz 
Aytmatovning ―Jamila‖ asarlarini yodga olish kifoya. O‗zbek yozuvchi va shoirlari 
ham jahon adabiyoti namunalaridan qolishmagan, estetik-badiiy jihatdan boy 
asarlar yaratishdi. Shuhratning ―Shinelli yillar‖, Said Ahmadning ―Ufq‖ trilogiyasi, 
O‗tkir Hoshimovning "Ikki eshik orasi" asarlari buning yorqin dalilidir. 
Erkin Vohidovning "Nido" dostoni ham ana shunday asarlar sirasiga kiradi. 
Bu haqida adabiyotshunos olim Ibrohim G‗ofurovning ―Mangu latofat‖ nomli 
asaridan quyidagi fikrlarni o‗qish mumkin: 
―Bolalikning taassurotlari, ayniqsa, uning ilk ijodi namunalarida 60-yillarda 
yorqin namoyon bo‗ldi. Uning barcha she`rlaridan beg‗ubor tong nafasi ruhi sezilib 
turadi. Shu bilan birga otani sog‗inish ruhi ilk davr she`riyatining mag‗ziga singib 
yotadi. Dunyoga yorqin bir shoir kelganidan xabar bergan‖ Buyuk hayot tonggi, 
―Nido‖ singari she`riy go‗zal dostonlarining tubida ota sog‗inchi yotadi. Bu 
sog‗inch yosh shoir qalbining behad teran qalblaridan chiqadi. U bilinib-
bilintirmay asarlarning ruhiga ko‗chib o‗tadi. Bu jihatdan ayniqsa, ―Nido‖da 
sog‗inish ruhi ko‗tariladi. Urush davrining bolalari bu dostonni o‗z armonlarining 
ovozi kabi qabul qilgan edilar. Unda insoniy sog‗inish yuksak samimiyat bilan 
ifodalangan ediki, hali-hanuz bu asarni hayajonlanmasdan o‗qib bo‗lmaydi. ―Nido‖ 
dan boshlab sog‗inish va u bilan bog‗liq rang-barang kechinmalar Erkin 
Vohidovning butun ijodida o‗ziga xos o‗rin va mavqeni ishg‗ol etadi. Shoir ijodida 
bunchalar yuksak o‗rin tutgan yurt sevgisi, haqni e'zozlash, insonni baland 

---

88 
pardalarda kuylashda ham shu katta ma`nodagi sog‗inishning kuchli ta`siri borligi 
ayon [1, 89].
Haqiqatdan ham, inson erki va taqdirini madh etish Erkin Vohidov ijodining 
yetakchi mavzusi hisoblanadi. U bashariyat dardini kuylovchi shoir sifatida 
adabiyot olamiga qadam qo‗ydi. Shoirning ―Nido‖ dostonida sog‗inch hislari jo‗sh 
urgan obrazli o‗rinlar o‗zining butun bir badiiy jozibasi bilan o‗qituvchi ongiga 
singib boradi. U dostonini shunchaki bolalik xotiralarini yodga olish uchun 
yozmaydi, balki, dostondagi har bir qahramon yoki obrazli o‗ringa individual 
yondoshib, shu qahramonlar ruhiyatiga o‗sha davrdagi ijtimoiy muhitni singdirish 
orqali kishida estetik-emotsional holatni vujudga keltiradi. Bu bir tomondan 
shoirning ijodkorlik mahoratini namoyish etsa, ikkinchi tomondan asarni 
o‗qiguvchi ham asardagi voqealarga aloqador shaxsga aylantirib qo‗yadi.
Yuqorida ta`kidlanganidek ―Nido‖ dostoni urush mavzusiga bag‗ishlangan 
bo‗lib, bosh qahramoni yigirma yashar yigit ana shu hayot-mamot urushidan so‗ng 
voyaga yetgan yangi avlodning umumlashma obrazidir. Asar ana shu lirik 
qahramonning o‗tli hayqirig‗i bilan boshlanadi. Asarning keyingi bandida lirik 
qahramonning tush ko‗rish tasviri va shu jarayon mobaynidagi uning ruhiy holati 
muallif tomonidan yoritib beriladi. E`tibor qilaylik: 
Qadamlar, 
Qadamlar, 
Og‗ir qadamlar... 
Etiklar zarbidan titraydi tuproq. 
Qayerga ketmoqda shuncha odamlar? 
Nahotki, yo‗llari shunchalar yiroq! 
– Ana, ko‗ryapsanmi ? 
Mening dadamlar! 
Dada!!! 
Ovozim chiqmaydi biroq [2, 146]. 
Ushbu o‗rinlarda urush yillarining to‗zonli kunlari tasvirlangan bo‗lib, u 
murg‗ak bola qalbida bir umrga muhrlanib qolgan. Unda lirik qahramonning 
ruhiyatida – xotirasida saqlanib qolgan voqealar urush davridagi muhit va shart-
sharoitni muhim vosita bo‗lib xizmat qilgan. 
Cho‗chib uyg‗onaman, onam qoshimda, 
Mehribon qo‗llari otash boshimda. 
–
Nega yig‗layapsan, yolg‗izim, qo‗zim ? 
Tun uzoq, uxlay qol ko‗zlaringni yum.
 
Orom ol, men senga allalar aytay 
Tongda peshonangdan o‗pib uyg‗otay. 
Ona – yelkasida asrlar dardini ko‗targan matonat timsoli. 
Ona – ko‗ngil olamini yoritguvchi shams-u qamar [2, 86]. 
Hayotning eng og‗ir damlarida ham yonimizda turguvchi vafodor do‗stimiz - 
shubhasiz, mo‗tabar va mushfiq onalarimizdir. 
Yuqoridagi parchada ham murg‗ak qalb uchun og‗ir bo‗lgan hislar 
qurshovida qolgan bolaga mehr qo‗llarini cho‗zgan ona tasvirlangan. Uning ham 

---

89 
ayni damda o‗z g‗am-tashvishlari bor. Shunga qaramay, ko‗nglidagi azob-
uqubatlar orasidan bosh ko‗targan mehr-muhabbat g‗unchasini farzandiga tutishda 
o‗zida kuch topa olgan onaga tasannolar aytging keladi. 
Bu holat birgina asardagi lirik qahramonga tegishli emas, aksincha, u inson 
deya atalmish buyuk xilqatga daxldor tushunchadir. 
Shoir asarda ana shunday o‗zbekona va umuminsoniy qadriyatlarni 
ulug‗lashga ham harakat qilgan.
―Dadajon!‖ 
Men sizni juda sog‗indim. 
Sog‗indim ikkala ko‗zim bilan teng. 
Kelib qolarmishsiz ertami-indin, 
Ayam shunday deydi, 
Rostmi shu, ayting? [2, 159] 
Ushbu misralarda lirik qahramon ruhiyatining nozik qirralarini ochib berilgan. 
Uni diqqat bilan o‗qigan inson bolaning ko‗nglida gupurib turgan sog‗inch hissi, 
oddiy his-tuyg‗ulardan tubdan farq qilishini, bolaning otasi oddiy yumush bilan 
emas Vatan himoyasi uchun jangga ketganini ich-ichidan his etadi. Yuqoridagi 
misralar orqali bola yashagan davr va bugungi tinch-osoyishta, farovon kunimizni 
muqoyasa qilsak, ―Tinchlik‖ deya atalgan buyuk ne'matni qadriga yetish 
kerakligini anglaymiz. Shuning barobarida hozirgi kunimizga cheksiz shukronalar 
aytamiz. 
―Rustamning akasi urushdan qaytdi, 
Qo‗ltiqtayog‗i bor, 
Bir oyog‗i yo‗q, 
Rustam aytib berdi: 
Ataka payti 
Tizzasidan olib ketgan emish o‗q... 
Xol aka qaytgandi uyga to‗satdan, 
O‗g‗li, dadajon, deb chopib kelibdi, 
Ota quchay desa qo‗li yo‗q ekan, 
Tik turgan joyida yig‗layveribdi. 
Darsga kelmay qoldi. 
Tunov kun Tal'at, 
Muallim urushsa turaverdi jim. 
Dadasidan kelgan ekan qora xat. 
Hammamiz yig‗ladik, 
Hatto muallim...‖ [2, 88] 
Biz bu dunyoda yashar ekanmiz, hayotda inson qismatining ko‗plab achinarli 
holatlariga guvoh bo‗lamiz. Ikkinchi jahon urushining eng ayanchli ko‗rinishlari 
ham ayni inson qiyofasida o‗zini namoyish etdi. Ya`ni urush tufayli ko‗plab 
insonlar nogiron bo‗lib qoldi. Asarda xuddi ―dengizdan bir tomchi‖ kabi urush 
fojealaridan parcha keltirilgan. Rustamning yosh, navqiron akasi bir oyog‗idan 
ayrilib urushdan qaytdi. Xol aka ikki qo‗lidan ajragan holda farzandlari 
quchog‗idan joy oldi. Ammo o‗quvchi-bola Tal'atning otasidan qora xat kelishi 

---

90 
butun bir sinfni, hatto, muallimni ham yig‗lashga majbur qildi. O‗sha davr uchun 
biror kishidan qora xat kelishi odatiy hol bo‗lsa-da, lekin murg‗ak qalb uchun katta 
fojea edi. Chunki u hali ota mehriga to‗ymay turib, otasi bu dunyodan ko‗z 
yumishi bola uchun anglab bo‗lmas hodisa edi. Buni chuqur tushunib yetgan 
muallim inson sifatida, jamiyatning faol bir a'zosi sifatida unga nisbatan achinish, 
rahm-shafqat hissini tuyib, ko‗zlariga yosh oldi. Shoir asarda urush davrining qora 
kunlarini tasvirlash bilan birga insoniy fazilatlarni bo‗rttirib ko‗rsatadi. 
―Nido‖ dostonini o‗qir ekanmiz, unda hayot materiali orqali shoir uslubiga 
boshqa belgilar kiritilganligini ko‗ramiz. Asar materialining dramatik xarakteri 
shonli otalar ishiga sodiq vorislik, sadoqat ruhini poetik nutqda ifodalashni taqozo 
etadi. ―Nido‖ poemasi ohangida liro-poetik tasvir bo‗rtib turadi. Agar uni shoirning 
―Palatkada yozilgan doston‖ poemasi bilan muqoyasa qilsak, har ikki poemada 
ham shoir uslubi ikki xil: ―Nido‖ dostonida liro-poetik, ―Palatkada yozilgan 
doston‖ da liro-publisistik uslub tasvirlar tusida namoyon bo‗ladi. Shuning 
barovarida, Erkin Vohidov ijodida shaxs va jamiyat psixologiyasini bevosita aks 
ettirish yetakchilik qiladi.
Foydalananilgan adabiyotlar: 
1.
G‗ofurov I. Mangu latofat. –T.: O‗zbekiston, 2004.
2.
Vohidov E. Umr daryosi. –T.: ―Sharq‖ nashriyot matbaa konserni, 2000.