Ўзбекистон Республикаси

1 – ilova.

1 – topshiriq. Biologik diktant.

1. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida birga yashaydigan organizmlar bir-biriga hech qanday ta’sir kо‘rsatmaydi? _______________________________________________________

2. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida birga yashaydigan ikki organizmlarning bittasi yoki ikkalasi ham salbiy ta’sir ostida bо‘lishadi? __________________________________________

3. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida bunda ikki organizmlarning har ikkalasi yoki bittasi birga yashashdan о‘ziga foyda oladi? _________________________________________________

4. Biotik munosabatlarning qaysi kо‘rinishida bir organizm ikkinchi organizmdan yashash muhiti va ovqat manbayi sifatida foydalanadi? _______________________________________________

5. О‘simliklar zamburug‘lar yoki bakteriyalar bilan zararlanganda ularga qarshi ishlab chiquvchi antibiotik. ______________________________________________________________________

6. Biotik munosabatlarning bu kо‘rinishida bunda bir organizm о‘z о‘ljasiga hujum qilib, undan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, bu munosabat kо‘pincha о‘ljaning о‘limi bilan tugaydi. _______________________________________________________________________________

7. Simbioz munosabatlarning turlari. _________________________________________________

8. О‘zaro biologik bog‘lanishning bir shakli bо‘lib, bunda birga yashash har ikkala organizmga ham foyda keltiradi. ______________________________________________________________

9. О‘zaro munosabatdan bir organizm ikkinchisidan uy – joy sifatida foydalanadi, ikkinchisi bunday munosabatdan hech qanday naf kо‘rmaydi. _____________________________________

10. Bunday о‘zaro munosabatda bir organizm ikkinchisidan asosan ovqat manbayi sifatida foydalanadi, lekin hech qanday zarar yetkazaymaydi. ____________________________________

Biologik diktant javoblari: 1. Neytralizm. 2. Antibioz. 3. Simbioz. 4. Parazitizim. 5. Fitoaleksin. 6. Yirtqichlik. 7. Mutualizm, hamsoyalik, kommensalizm. 8. Mutualizm. 9. Hamsoyalik. 10. Kommensalizm.
2 – topshiriq. Atamalarni ularning ta’rifi bilan juftlang.

1	Ekologik mezon	A	Ma’lum maydon yoki hajm birligida individlar soni yoki biomassasi.
2	Panmiksiya	B	Populyatsiyaning ayrim joylarda haddan tashqari kо‘payib ketishiga yо‘l qо‘ymaydigan cheklovchi omillardan biri.
3	Populyatsiya-ning statistik belgilari	D	Ma’lum joyni egallagan, bir-birlari bilan irsiy axborotni almashish xususiyatiga ega bо‘lgan, bir turga kiruvchi organizmlar guruhi.
4	Populyatsiya-sining zichligi		Individlarining zichligi, tug‘iluvchanligi, о‘limi, yoshi va jinsiy tarkibi, egallagan joyi
5	Kannibalizm	F	Yashash muhitida turga ta’sir kо‘rsatuvchi hamma ekologik omillar yig‘indisi
6	Hududiylik	H	Kam sonli populyatsiyalarga juda kuchli ta’sir kо‘rsatuvchi yong‘in, suv toshqini, ob-havoning keskin о‘zgarishi, dovullar, zilzilalar kabi hodisalar.
7	Populyatsiya		Turning yaxlitligini ta’minlovchi individlar orasidagi erkin urchish xususiyati.
8	Tasodifiy о‘zgarishlar	J	Populyatsiya kattalashib borib, yashash joyi torlik qilib qolganda sichqonlar orasida bir-birini yeb qо‘yish hodisasi.
9	Populyatsiya sonining о‘zgarishi	I	Turning va evolusiyaning boshlang‘ich strukturaviy birligi.
10	Populyatsiya	K	Populyatsiyaning ma’lum vaqt davomida tug‘ilish va о‘lishning miqdori bilan о‘lchanadigan belgisi.

Topshiriqning javobi: 1 – F; 2 – G; 3 – E; 4 – A; 5 – J; 6 – B; 7 – I; 8 – H; 9 – K; 10 – D.

2-ilova.

1 – topshiriq. Quyida berilgan ta’riflar asosida turlarni “Qizil kitob” kategoriyalariga ajrating va tegishli raqamlarni jadvalga yozing.

1. YО‘qolib ketish xavfi ostida, faqat maxsus choralar kо‘rilgandagina asrab qolish mumkin bо‘lgan turlar.

2. Soni hali ancha kо‘p, lekin yildan yilga juda tez kamayib borayotgan turlar.

3. Yaqin yillarda yо‘qolib ketish xavfi tug‘ilishi mumkin bо‘lgan turlar.

4. Noyob turlar, ularning ayni vaqtda yо‘qolib ketish xavfi yо‘q.

5. Bu turlarning soni uncha kо‘p emas yoki ular juda kam hududlarda tarqalgan.

6. Ular muhitning tabiiy yoki antropogen ta’sirlari natijasida о‘zgarishi, yо‘qolib ketishi mumkin.

7. Biologiyasi ham yetarli о‘rganilmagan turlar.

8. Bu turlarning soni va holati bezovtalantirmaydi, lekin ular tо‘g‘risida ma’lumotlar yetarli bо‘lmagani uchun “Qizil kitob”ga kiritiladi.

9. Maxsus choralar kо‘rilishi natijasida qayta tiklangan, endi xavfsiramasa bо‘ladigan turlar.

10. Bu turlarni ovlash mumkin emas va ularning populyatsiyalarini doimo nazorat qilib borishi zarur.

“Qizil kitob”ga kiritilgan kategoriyalar	“Qizil kitob” kategoriyalari bо‘yicha turlar ta’rifining tartib raqami
I – kategoriya
II – kategoriya
III – kategoriya
IY – kategoriya
Y – kategoriya

36-dars. Darsning mavzusi: Inson ekologiyasi.
Darsning ta’limiy maqsadi: О‘quvchilarni inson ekologiyasi fanining obyekti, Antropoekologik sistemalar va ularning inson salomatligiga ta’siri, inson ning ekologik tiplari, respublikamizda qabul qilingan “Sog‘lom avlod” dasturi tadbirlari, tabiatni muhofaza qilish yuzasidan davlat hujjatlari bilan tanishtirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: О‘quvchilarni inson ekologiyasi fanining obyekti, Antropoekologik sistemalarning inson salomatligiga ta’siri, insonning ekologik tiplari, respublikamizda qabul qilingan “Sog‘lom avlod” dasturi tadbirlari, tabiatni muhofaza qilish yuzasidan davlat hujjatlari bilan tanishtirish orqali о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik madaniyatini takomillashtirish, tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: О‘quvchilarning tashqi muhitning insonga kо‘rsatgan ta’siri, respublikamizda qabul qilingan “Sog‘lom avlod” dasturi tadbirlari, tabiatni muhofaza qilish yuzasidan davlat hujjatlari haqidagi bilimlari, darslik ustida mustaqil ishlash, soglom turmush tarzi kо‘nikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: Antropoekologik sistemalar, insonning adaptiv tiplari rasmlari.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Didaktik о‘yin texnologiyasi (konferensiya)

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Antropoekologiya fanining predmeti, vazifalari, muammolari, adaptiv tiplar: arktik, tropik, tog, sahro, yarim sahro, chо‘l adaptiv tiplari.

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism. О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi va borishi bilan tanishtirish.

II. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash.(1 – ilova)

О‘qituvchi ushbu darsni о‘tishdan bir hafta oldin о‘quvchilarni 5ta guruhga ajratadi va ularni biologiya, ekologiya fanlari sohasida faoliyat kо‘rsatayotgan “olimlar” maqomini beradi.

III. Yangi mavzuni о‘rganish: О‘quvchilarning guruhi о‘qituvchining tavsiyasiga binoan о‘z mutaxassisliklariga tegishli bо‘lgan quyidagi mavzulardan biri bо‘yicha ma’ruza tayyorlaydi.

1. Antropoekologiya fanining predmeti, vazifalari, muammolari.

2. Odamning tabiatga kо‘rsatgan ta’siri.

3. Tashqi muhitning insonga kо‘rsatgan ta’siri.

4. Yer kurrasi aholisining ekologik ixtisoslashuvi.

5. Shahar va qishloq ekologik sistemalarining о‘ziga xos xususiyatlari.

6. Hozirgi davrda inson va tabiat о‘rtasidagi munosabatlar. Insonning biosferaga ta’sirini asosiy yо‘nalishlari.

7. Zamonaviy ekologik turistik korxonalar (mehmonxona, turistik korxona, restoran)

Har bir yо‘nalish bо‘yicha “olimlar” maqomini olgan о‘quvchilar о‘zlariga tegishli mavzu bо‘yicha kо‘rgazmali qurollar asosida qо‘shimcha materiallardan foydalangan holda ma’ruza qiladilar. Ma’ruzalar tugagach, о‘quvchilar о‘rtasida о‘quv bahsi va munozara о‘tkaziladi .

Yangi mavzu bо‘yicha о‘quvchilarning bilimini nazorat qilish va baholash. (2 – ilova)

IV. Darsni umumiy yakunlash. Uyga vazifa berish. Mustaqil ravishda 36-§ matnini о‘qing. Darslikning 259 – betidagi savollarga javob bering. Test topshiriqlaridan tо‘g‘ri javobni aniqlang.

“Inson ekologiyasi” mavzusidagi didaktik о‘yin texnologiyasidan foydalanilgan konferensiya darsining texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich. Tashkiliy qism 5-minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajariladigan topshiriqlarni anglaydi. О‘quv topshi­rigi yuzasidan kо‘rsatmalarni anglaydi.
II bosqich. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. 5-minut.	О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholaydi.(1 – ilova)	О‘tgan mavzu yuzasidan berilgan topshiriqlarni bajaradi.(1 – ilova)
III bosqich. Yangi mavzuni о‘rganish. 60-minut.	Bajariladigan о‘quv topshiriqlari va ularning didaktik maqsadi bilan tanishtiradi. О‘quvchilardan “olimlar” guruhlarini va ularning mustaqil ishini tashkil etadi. О‘quv materialini topshiriqlar yordamida mustaqil о‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan tayyorlagan ma’ruzalarini tinglaydi. Har bir ma’ruza yakunida о‘quvchilar bilan savol-javob, о‘quv bahsi о‘tkazadi	О‘z о‘quv faoliyatini tashkil etadi. “Olimlar” guruhiga berilgan topshiriqlarni bajaradi. 1-guruh. Antropoekologiya fanining predmeti, vazifalari, muammolari. 2-guruh. Odamning tabiatga kо‘rsatgan ta’siri. 3-guruh. Tashqi muhitning insonga kо‘rsatgan ta’siri. 4-guruh. Yer kurrasi aholi-sining ekologik ixtisos-lashuvi. 5-guruh.Shahar va qishloq ekologik sistemalarining о‘ziga xos xususiyatlari. Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan ma’ruzalar tayyorlaydi. О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol-javob, bahsda faol ishtirok etadi.
IV bosqich. Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash. Uyga vazifa berish. 10-minut.	О‘quvchilar faoliyatini tahlil qiladi, о‘quvchilarga mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini beradi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi. Mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini oladi.

1 – ilova.

1 – topshiriq. Test savollariga javob bering.

1. Eng yirik ekosistemani aniqlang.

A. Biogeotsenoz. B. Biosfera. D. Ekosfera. E. B va D.

2. Geografik zonallik natijasida hosil bо‘lgan biomlarga ..... misol bо‘ladi?

1) tundra; 2) tayga; 3) о‘simliklar dunyosi; 4) hayvonot dunyosi; 5) о‘rmon; 6) chо‘l; 7) dasht; 8) mikroorganizmlar; 9) tropik о‘rmonlar; 10) lishaynikalr.

A. 1,2,5,6,7,9. B. 1,2,3,4,5,8. D. 2,3,4,8,9,10. E. 3,4,6,8,7,10.

3.Oziq zanjirining uchinchi zvenosini nima tashkil etadi?

A. Avtotroflar. B. Geterotroflar. D. Redusentlar. E. Konsumentlar.

4. Biom nima?

A. Biologik jarayonlar jadalligining davriy takrorlanuvchi о‘zgarishi.

B. Tirik organizmlardagi fiziologik jarayonlar faolligining yorug‘ kun uzunligiga bog‘liqligi.

D. Tirik organimlarga ta’sir etuvchi muhitning har qanday tarkibiy qismi.

E. Geografik zonallik asosida yaratilgan ekosistema.

5. Ekologik suksessiya deganda nimani tushunasiz?

A. Biotsenoz hosil bо‘lishi yoki bir biosenozning ikkinchisi bilan almashinish jarayoni.

B. Biogeotsenozning hosil bо‘lib, keyin birdan yо‘qolib ketishi.

D. Biogeotsenoz hosil bо‘lishi yoki bir biogeosenozning ikkinchisi bilan almashinish jarayoni.

E. Bir-biri va atrof-muhit bilan о‘zaro munosabatda bо‘lgan organizmlarning populyatsiyalari yig‘indisi.

6. Muhit bilan dinamik muvozanatda bо‘lgan va shu munosabat orqali о‘z ehtiyojlarini qondiradigan odamlar jamoasiga nima deyiladi?

A. Sun’iy ekiosisitema. B. Tabiiy ekosistema.

D. Antropoekologik sistema. E. Kosmik ekosistema.

7.Oziq zanjirining birinchi zvenosini nima tashkil etadi?

A. Avtotroflar. B. Geterotroflar. D. Redusentlar. E. Konsumentlar.

8. Iste’mol qiluvchilar kim?

A. Produsentlar. B. Destruktorlar. D. Redusentlar. E. Konsumentlar.

9. Destruktorlar kim?

A. Redusentlar. B. Avtotroflar. D. Produsentlar. E. Konsumentlar.

10. Ekosisitema tushunchasini qaysi olim, nechanchi yilda fanga kiritgan?

A. G.De-Friz, 1898 yil. B. A.Tensli, 1935 yil.

D. E.Gekkel, 1866 yil. E. E.A. Lerua, 1927 yil.

Test javoblari:

1. E. 2. A. 3. D. 4. E. 5. D. 6. D. 7. A . 8. E. 9. A. 10. B.

2 – ilova.

1 – topshiriq. Jadvalni tо‘ldiring.

Adaptiv tip	Yashash muhiti	Morfologik moslanishlar	Fiziologik moslanishlar
Arktik adaptiv tip
Tropik adaptiv tip
Tog‘ adaptiv tipi
Sahro, chо‘l adaptiv tipi

2 - topshiriq. Yer shari aholisining ekologik ixtisoslashishi natijasida kelib chiqqan odamlarning adaptiv tiplari va bu tiplarning xususiyatlarini juftlab kо‘rsating.

Adaptiv tiplar
Arktik adaptiv tip
Tropik adaptiv tip
Tog‘ adaptiv tipi
Sahro, yarimsahro, chо‘l adaptiv tipi

1. Issiq va nam iqlim, oziq ratsionida hayvon oqsili nisbatan kam sharoitda shakllanadi.

2. Quyosh nurlanishi kuchli, issiq, quruq, о‘ta kontinental iqlim sharoitida shakllanadi.

3. Xarakterli belgilariga tananing suyak-muskul sistemasi yaxshi rivojlanganligi.

4. Oyoq va qо‘llarning uzunligi, kо‘krak qafasi torligi.

5.Energiya almashinuvining kuchliligi va termoregulyatsiyaning yaxshi rivojlanganligi ham xarakterlidir

6. Markaziy Osiyo aholisi orasida shu adaptiv tipiga mansub populyatsiyalar ham uchraydi.

7. Ekologik sharoitning xilma-xilligi ham bu tipning shakllanishiga ta’sir kо‘rsatadi.

8. Bu adaptiv tipga mansub aholi irqiy, etnik jihatdan xilma-xil guruhlarga kiradi.

9. Sovuq iqlim va kо‘proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi.

10. Hazm sistemasida о‘simliklar tarkibidagi vitaminni kam iste’mol qilishga moslanish xususiyati rivojlangan.

11. Ter bezlarining kо‘p bо‘lishi hisobiga terning kо‘p ajralishi kabi belgilar xarakterlidir.

12. Bu tipning shakllanishida asosiy ahamiyatga ega bо‘lgan ekologik omil — gipoksiya (havoning tarkibida kislorodning miqdori kamligi hodisasi) hisoblanadi.

13. Qanday irqqa kirishidan qafiy nazar moddalar almashinuvi jadal, kо‘krak qafasi keng, qonda eritrotsitlar kо‘p bо‘lishi kuzatiladi.

14. Xarakterli belgilari - tananing uzunchoq shakli, mushak massasining kam.

15. Qonda oqsil, yog‘larning kо‘p miqdorda bо‘lishi.

16.Bu tip uchun issiqlikning, kо‘p ajralishi, ter bezlarining yaxshi rivojlanishi, suvning kо‘piste’mol qilinishi xarakterlidir.

17. Markaziy Osiyo hududida yashovchi kо‘pchilik aholi shu adaptiv tipga kiradi.

18. Markaziy Osiyo aholisi orasida ushbu tipga mansubpopulyatsiyalar ham uchraydi.

Topshiriq javobi:

Adaptiv tiplar
Arktik adaptiv tip	3, 5, 9, 10, 15.
Tropik adaptiv tip	1, 4, 7, 8, 11, 14.
Tog‘ adaptiv tipi	12, 13, 18.
Sahro, yarimsahro, chо‘l adaptiv tipi	2, 6, 16, 17.

1 – ilova

1 - topshiriq. Yer shari aholisining ekologik ixtisoslashishi natijasida kelib chiqqan odamlarning adaptiv tiplari va bu tiplarning xususiyatlarini klasterda ifoda etin

Aдаптив тип -

1. Issiq va nam iqlim, oziq ratsionida hayvon oqsili nisbatan kam sharoitda shakllanadi.

2. Quyosh nurlanishi kuchli, issiq, quruq, о‘ta kontinental iqlim sharoitida shakllanadi.

3. Xarakterli belgilariga tananing suyak-muskul sistemasi yaxshi rivojlanganligi.

4. Oyoq va qо‘llarning uzunligi, kо‘krak qafasi torligi.

5.Energiya almashinuvining kuchliligi va termoregulyatsiyaning yaxshi rivojlanganligi ham xarakterlidir

6. Markaziy Osiyo aholisi orasida shu adaptiv tipiga mansub populyatsiyalar ham uchraydi.

7. Ekologik sharoitning xilma-xilligi ham bu tipning shakllanishiga ta’sir kо‘rsatadi.

8. Bu adaptiv tipga mansub aholi irqiy, etnik jihatdan xilma-xil guruhlarga kiradi.

9. Sovuq iqlim va kо‘proq hayvon mahsulotlari bilan oziqlanish sharoitida shakllanadi.

10. Hazm sistemasida о‘simliklar tarkibidagi vitaminni kam iste’mol qilishga moslanish xususiyati rivojlangan.

11. Ter bezlarining kо‘p bо‘lishi hisobiga terning kо‘p ajralishi kabi belgilar xarakterlidir.

12. Bu tipning shakllanishida asosiy ahamiyatga ega bо‘lgan ekologik omil — gipoksiya (havoning tarkibida kislorodning miqdori kamligi hodisasi) hisoblanadi.

13. Qanday irqqa kirishidan qafiy nazar moddalar almashinuvi jadal, kо‘krak qafasi keng, qonda eritrotsitlar kо‘p bо‘lishi kuzatiladi.

14. Xarakterli belgilari - tananing uzunchoq shakli, mushak massasining kam.

15. Qonda oqsil, yog‘larning kо‘p miqdorda bо‘lishi.

16.Bu tip uchun issiqlikning, kо‘p ajralishi, ter bezlarining yaxshi rivojlanishi, suvning kо‘piste’mol qilinishi xarakterlidir.

17. Markaziy Osiyo hududida yashovchi kо‘pchilik aholi shu adaptiv tipga kiradi.

18. Markaziy Osiyo aholisi orasida ushbu tipga mansubpopulyatsiyalar ham uchraydi.

Topshiriq javobi: