Ўзбекистон Республикаси

29-dars. Darsning mavzusi: Ekologiya fani, uning vazifalari va о‘rganish usullari.

Darsning ta’limiy maqsadi: о‘quvchilarni ekologiya fani, vazifalari, predmeti, asosiy bо‘limlari, metodlari, asosiy ekologik tushunchalar

Darsning tarbiyaviy maqsadi: о‘quvchilarni tirik organizmlarning tuzilish darajalari va ularni о‘rganadigan fanlar bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik tarbiya berish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: о‘quvchilarning biologik fanlar sistemasi, xususan, ekologik muhit haqidagi tushunchalari, darslik ustida mustakil ishlash, kuzatish kunikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: ekologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi, bо‘limlari, metodlari aks etgan jadval.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: didaktik о‘yin texnologiyasi. (Taqdimot darsi)

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: ekologiya fanining boshqa fanlar bilan о‘zaro bog‘lanishi, vazifalari, predmeti va bо‘limlari, metodlari, asosiy ekologik tushunchalar;

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism. О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi va borishi bilan tanishtirish.

II. О‘tgan mavzu yuza-si­dan о‘quv chilar-ning bilimla­ri­ni nazorat qi­lish va baholash. (1 – ilova)

III. О‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish.

IV. Yangi mavzuni о‘rganish:

Reja:

1. Ekologiya fanining boshqa fanlar bilan о‘zaro boglanishi;

2. Ekologiya fanining vazifalari;

3. Ekologiya fanining predmeti va bо‘limlari;

4. Ekologiya fanining metodlari;

5. Asosiy ekologik tushunchalar;

6. Mamlakatimizda ekologiya iqtisodiyotini barpo etish va rivojlantirish.

7. Davlat tomonidan tartibga solinadigan, ekologik markirovka, ekologik ekspertiza, bozor litsenziyalari.
О‘qituvchi ushbu darsni tashkil etishdan avval, о‘quvchilar guruhi bilan muayyan tayyorgarlik ishlarini olib boradi. О‘quvchilarga ekologiya fani sohasida ishlayotgan “olimlar” maqomini berib, ular zimmasiga ekologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti, ekologiya fanlari sistemasi, ekologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari, ekologiyaning nazariy va amaliy ahamiyati bо‘yicha axborot tо‘plash va о‘quvchilarni tanishtirish vazifasi yuklatiladi.

О‘qituvchi darsning tashkiliy qismidan sо‘ng, о‘quvchilarning avval о‘quv fanlaridan о‘zlashtirgan bilimlarini faollashtiradi, sо‘ngra о‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi. Shundan sо‘ng ekologiya fanining taqdimoti boshlanadi.

“Olimlar” maqomini olgan о‘quvchilar navbat bilan о‘quvchilarni ekologiya fanining о‘rganish obyektlari va predmeti, sistemasi, ekologiyaning ilmiy-tadqiqot metodlari, nazariy va amaliy ahamiyati bilan tanishtiradi. О‘qituvchi taqdimot tugagandan sо‘ng, ilova va darslikda berilgan topshiriqlar asosida о‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadi.(2 – ilova)

О‘quvchilar о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash. (3 – ilova)

V. О‘quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash.

VI. Darsni yakunlash va uyga vazifa berish. Mustaqil ravishda 29-§ matnini о‘qing. Darslikning 211– betidagi savollarga javob bering. Test topshiriqlaridan tо‘g‘ri javobni aniqlang.

“Ekologiya fani, uning vazifasi va о‘rganish usullari” mavzusidagi didaktik о‘yin texnologiyasidan foydalanilgan taqdimot darsning texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich Tashkiliy qism 5-minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, bo­rishi va unda bajarila­di­gan topshiriqni anglaydi.
II bosqich О‘tgan mavzu yuza-si­dan о‘quv chilar-ning bilimla­ri­ni nazorat qi­lish va baholash. 10-minut.	1 - ilovadagi о‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan test topshiriqlari yordamida о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qiladi va baholaydi	1 - ilovadagi о‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan test topshiriq­la­rini bajaradi.
III bosqich. О‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish. 5-minut.	Taqdimot topshiriqlarining didaktik maqsadi, bajariladigan о‘quv topshiriqlari bilan tanishtiradi. О‘quvchilardan “Olimlar” guru­hini va ularning mustaqil ishini tashkil etadi.	Topshiriq­ning didaktik maq­sadi, bajari­la­digan о‘quv topshirig‘i yuzasidan kо‘rsatma­ni ang­lay­di. О‘z о‘quv faoliyatini tashkil etadi.
IV.Yangi mavzuni о‘rganish. 40-minut	О‘quv materialini topshiriqlar yordamida mustaqil о‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan tayyorlagan ma’ruza­lari­ni tinglaydi. Har bir ma’ruza yakunida о‘quvchilar bilan savol-javob, о‘quv bahsi о‘tkazadi.	“Olimlar” guruhi topshirigini bajaradi. 1.Ekologiya fanining boshqa fanlar bilan о‘zaro boglanishi; 2.Ekologiya fanining vazifa­la­ri; 3. Ekologiya fani predmeti va bо‘limlari; 4. Ekologiya fani metodla­ri; 5.Asosiy ekologik tushun­cha­­lar; Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan ma’ruza tayyorlaydi. Savol-javob, о‘quv bahsida faol ishtirok etadi
V bosqich О‘quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. 10-minut.	О‘rganilgan mavzu yuzasidan 2 - ilovadagi test topshiriqlari, savol­lar va didaktik jadvallar beradi.	2 - ilovadagi test topshiriqlarini ba­ja­ra­di, savollarga javob topadi va jadvallarni tо‘ldiradi.
VI bosqich Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash. 10-minut.	О‘quvchilar faoliyatini tahlil qiladi, о‘quvchilarga mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini beradi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi. Mustaqil va ijo­diy ish topshiriqlarini oladi.

1 – ilova.

1 – topshiriq. Test savollariga javob bering.

1. Antropogenezni harakatlantiruvchi biologik omillarni aniqlang. 1) irsiyat; 2) jamoa bо‘lib yashash; 3) о‘zgaruvchanlik; 4) nutq; 5) yashash uchun kurash; 6) tabiiy tanlanish.

A. 2, 3, 4, 5. B. 1, 3, 4, 6. D. 2, 4, 5, 6. E. 1, 3, 5, 6.

2. Har bir populyatsiyadagi odamlar bir - biridan о‘zaro farqlanishi ....ning natijasidir.

A. Shaxsiy о‘zgaruvchanlik. B. Modifikarsion о‘zgaruvchanlik.

D. Fenotipik о‘zgaruvchanlik. E. Irsiyat.

3. Negroid irq vakillari uchun xos belgilarni aniqlang. 1) sochi qora, jimgalak; 2) sochi tо‘g‘ri, qattiq. 3) sochi yumshoq, tо‘g‘ri; 4) lablari qalin; 5) yonoqlari bо‘rtib chiqqan. 6) lablari yupqa. A. 1, 6. B. 2, 5. D. 3, 6. E. 1, 4.

4. Mongloid irq vakillari uchun xos belgilarni aniqlang. 1) sochi qora, jimgalak; 2) sochi tо‘g‘ri, qattiq. 3) sochi yumshoq, tо‘g‘ri; 4) lablari qalin; 5) yonoqlari bо‘rtib chiqqan. 6) lablari yupqa. A. 1, 6. B. 2, 5. D. 3, 6. E. 1, 4.

5. Yevropoid irq vakillari uchun xos belgilarni aniqlang. 1) sochi qora, jimgalak; 2) sochi tо‘g‘ri, qattiq. 3) sochi yumshoq, tо‘g‘ri; 4) lablari qalin; 5) yonoqlari bо‘rtib chiqqan. 6) lablari yupqa. A. 1, 6. B. 2, 5. D. 3, 6. E. 1, 4.

6. Hozirgi zamon odamining dastlabki vatanini aniqlang.

1) Janubiy - sharqiy Osiyo; 2) Yevropa, Osiyo; 3) Janubiy Amerika, Afrika; 4) Shimoliy Afrika.

A. 1, 3. B. 2, 3. D. 1, 4. E. 2, 4.

7. Hozirgi zamon odamining dastlabki vatanida qanday irqlar paydo bо‘lgan?

1) janubiy -sharqiy; 2) shimoliy - sharqiy; 3) janubiy - sharqiy; 4) shimoliy - g‘arbiy.

A. 1, 2. B. 2, 3. D. 3, 4. E. 1,4.

8. Eng qadimgi odamlar qanday ataladi?

A. Paleoantroplar. B. Arxantroplar. D. Neoantroplar. A. Avstralopiteklar.

9. Qadimgi odamlar qanday ataladi?

A. Paleoantroplar. B. Arxantroplar. D. Neoantroplar. A. Avstralopiteklar.

10. Hozirgi zamon qiyofasidagi odamlar qanday ataladi?

A. Paleoantroplar. B. Arxantroplar. D. Neoantroplar. A. Avstralopiteklar.

Keys о‘tkazish uchun topshiriqlar
2 – topshiriq. Quyida insonga xos xususiyatlar keltirilgan. Berilgan xususiyatlar antropogenezni harakatlantiruvchi qaysi omillarga misol bо‘lishini aniqlang, kalssifikatsiya qiling va quyidagi jadvalga yozing.

1. Sharsiz reflekslar.	6. Mutatsiyalar.	11. Mehnat.	16. Kо‘rish, eshitish xususiyati.	21. Kasbiy kо‘nikmalari.
2. DivergensiY.	7. Irsiyat.	12. Sun’iy tanlash.	17. Jamoada faoliyati.	22. Shartli reflekslar.
3. Bilimlar.	8. Tik yurish.	13. Yashash uchun kurash.	18. Fikrlash qobiliyati.	23. Inson xarakteri.
4. Instinkt.	9. Nutq.	14. Mehnat tajribalari.	19. Kuzatuvchanlik.	24. Temperamenti.
5. Dunyoqarash.	10. Ong.	15. Ijtimoiy ahyot.	20. Xulq – atvori.	25. Tabiiy tanlanish.
Antropogenezni harakatlantiruvchi omillar			Xususiyatlarning raqami
Evolyusiyani harakatlantiruvchi omillar
Antropogenezni harakatlantiruvchi biologik omillar
Antropogenezni harakatlantiruvchi ijtimoiy omillar
О‘tmishda antropogenezni harakatlantiruvchi asosiy hal etuvchi omil
Zamonaviy odamni mukammallashtiruvchi ijtimoiy omil
Nasldan naslga berilmaydigan xususiyatlar

2 – ilova.

О‘quvchilar uchun mustaqil ishlar.

1-jadval

Ekologiya fanining bо‘limlari	О‘rganish obyekti va hal etiladigan muammolar
Autoyekologiya
Sinekologiya
Evolyusion ekologiya
Tarixiy ekologiya

2-jadval

Ekologiyaning metodlari	Mazkur metodlar yordamida hal etiladigan muammolar
Dala metodi
Ekologik tajribalar metodi
Matematik modellashtirish metodi

3 – ilova.
1 – topshiriq. Berilgan ekologik omillarni klasterda ifodalang.

1. Tuproq omillari. 2. Bakteriyalar. 3. Iqlim omillari. 4. Insonning biogeotsenozga bevosita ta’siri. 5. Zamburug‘lar. 6. Topografik omillar. 7. О‘simliklar. 8. Insonning biogeotsenozga bilvosita ta’siri. 9. Fizik omillar. 10. Hayvonlar.

2 – topshiriq. Atamalarni ularning ta’riflari bilan jftlang.

1	Biotsenoz	A	Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi.
2	Biom	B	Ekologik omilning eng yuqori darajasi.
3	Ekosfera.	D	Ayrim organizmlar, populyatsiyalaryashaydigan, ularning holatiga, rivojlanishiga, kо‘payishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir kо‘rsatuvchi tirik va о‘lik tabiatning barcha sharoitlari
4	Ekologik omil		Biogeotsenozning biotik qismi.
5	Abiotik omil	F	Organizmlarning hayot faoliyatini susaytiruvchi omil.
6	Cheklovchi omil	H	Ekologik omilning eng quyi darajasi.
7	Optimal daraja		Quyosh bilan energiya almashinish holatida boigan Yerdagi hamma tirik organizmlar kompleksi.
8	Maksimum	J	Tirik organizmlarga ta’sir etuvchi muhitning tarkibiy qismi.
9	Minimum	K	Anorganik tabiat sharoitlari yig‘indisi.
10	Muhit	L	О‘ziga xos kо‘rinishga, о‘simliklar dunyosiga ega yirik regional yoki subkontinental biosistemalar.

Topshiriq javobi: 1 – E; 2 – L; 3 – G; 4 – J; 5 –K; 6 – F; 7 – A; 8 – B; 9 – H; 10 – D.

39-dars.

Darsning mavzusi: Biosfera evolyusiyasi. Biogenez, noogenez, noosfera.
Darsning ta’limiy maqsadi: О‘quvchilarni biosferaning evolyusiyasi va uning bosqichlarida vujudga kelgan о‘zgarishlar bilan tanishtirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: О‘quvchilarni biosferaning evolyusiyasi va uning bosqichlarida vujudga kelgan о‘zgarishlar bilan tanishtirish orqali ilmiy dunyoqarashini kengaytirish va ekologik tarbiya berish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: О‘quvchilarning biosferaning chegaralari, moddalar va energiya aylanishi, evolyusion tushunchalari, darslik ustida mustaqil ishlash, mantiqiy fikr yuritish kо‘nikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: Biosfera va uning chegaralari, bosqichlari aks etgan jadvallar.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Modulli ta’lim texnologiyasi (о‘quvchilarning yakka tartibda ishlashiga mо‘ljallangan modul dasturi)

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Biosfera evolyusiyasi, biogenez va noogenez bosqichlari, xemosintezlovchi, fotosintezlovchi bakteriyalar, noogenika, noosfera.

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism

II. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilar bilimini test savol-topshiriqlari yordamida aniqlash va baholash. (1- ilova)

III. О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish va ularning faoliyatini о‘quv topshiriqlarini bajarishga yllash.

IV.Yangi mavzuni о‘rganish:

a) Yangi mavzu bо‘yicha tuzilgan modul dasturini tarqatish va о‘quvchilarni modul dasturining didaktik maqsadi bilan tanishtirish;

b) О‘quvchilarning faoliyatini modul dasturidagi о‘quv topshiriqlarini mustaqil bajarishga yllash;

v) har bir о‘quv faoliyati elementi topshiriqlarining tо‘liq bajarilishini nazorat qilish,tegishli kо‘rsatmalar berish;

Mavzu mazmuni quyidagi 3ta modulga ajratiladi.

1. Biosfera evolyusiyasi.

2. Biogenez bosqichi.

3. Noogenez bosqichi.

4. О‘zbekiston tabiiy boyliklari, mineral xom- ashyo resurslari, ulardan oqilona foydalanish yullari.

5. Insoniyatning barqaror rivojlanish konsepsiyasi - tabiat bilan jamiyatning koevolyusiyasi.

6. Tabiat bilan jamiyatni uyg‘unligi - zaruriy muammo.

Shu modullar asosida quyidagi modul dasturi tuziladi.

g) har bir о‘quv faoliyati elementi yakunida savol-javob yoki munozara о‘tkazish.

V. Yangi mavzu yuzasidan о‘quvchilar bilimini aniqlash va baholash. ( 2 – ilova)

VI. Darsni umumiy yakunlash.Uyga vazifa berish. Mustaqil ravishda 39-§ matnini о‘qing. Darslikning 276 – sahifasidagi savollarga javob bering. Test topshiriqlaridan tо‘g‘ri javobni aniqlang.

“Biosfera evolyusiyasi. Biogenez, noogenez, noosfera.” mavzusi bо‘yicha о‘quvchilarning yakka tartibda ishlashiga mо‘ljallangan modul dasturi.

Modul dasturining didaktik maqsadi: siz modul dasturi yordamida mustaqil ishlab biosfera evolyusiyasi, uning biogenez, noogenez, noosfera bosqichlari bilan tanishishingiz, darslik ustida mustaqil ishlash kо‘nikmalaringiz, nutq va muloqot madaniyatingizni rivojlantirishingiz zarur.

О‘F	О‘quvchilar о‘zlashtirishi lozim bо‘lgan о‘quv materialiga oid topshiriqlar	Topshiriqlarni bajarish bо‘yicha kо‘rsatmalar	Bah
	Darslikdagi matnni diqqat bilan о‘qing, quyidagi savollarga javob toping va topshiriklarni bajaring:	Individual ishlang О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol – javobda faol ishtirok etin
1-О‘F	Maqsad: Biosfera evolyusiyasi bilan tanishtirish. 1. Biosfera evolyusiyasiga qaysi omillar ta’sir etishini izohlang. 2. Biosfera evolyusiyasi nechta bosqichga ajratiladi? 3. Har bir bosqichning о‘ziga xos xususiyatini aniqlang va topshiriq yakunida berilgan jadvalni tо‘ldiring.
2-О‘F	Maqsad: Biosfera evolyusiyasining biogenez bosqichini о‘rganish. Darslikdagi matnni diqqat bilan о‘qing, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Dastlabki tirik organizmlarga xos xususiyatlarni о‘rganing. 2. Dastlabki tirik organizmlar va avtotrof organizmlarni taqqoslang. 3. Avtotrof organizmlarning kelib chiqishi qanday о‘zgarishlarga olib kelganligini aniqlang. 4. Kislorodning hosil bо‘lishi va sarflanishi о‘rtasida muvozanat qachon paydo bо‘lgan? 5. Tabiatda moddalar davriy aylanishida qaysi organizmlar ishtirok etishini aniqlang. 6. Insonning paydo bо‘lishi biosfera tarixida qanday о‘zgarishlarga olib keldi?	Individual ishlang О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol – javobda faol ishtirok etin
3-О‘F	Maqsad: Biosfera evolyusiyasining noogenez bosqichini о‘rganish. Darslikdagi matnni diqqat bilan о‘qing, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: 1. Noogenez bosqichining bо‘lishiga qaysi omil sababchi bо‘lgan? 2. Noogenez bosqichini biogenez bosqichi bilan taqqoslang. Farqini aniqlang. 3. Noosfera tushunchasi fanga kim tomonidan kiritilgan? 4. Noogenika fanining vazifalarini aniqlang. 5. Darslikdagi topshiriqlarni bajaring.	Individual ishlang
4-О‘F	1. Uzbekiston tabiiy boyliklari, mineral xom- ashyo resurslari, ulardan oqilona foydalanish yullari. 2. Chiqindilarni boshqarish. 3. Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalardan foydalanish	Individual ishlang
5-О‘F	Modulni yakunlash. Modul dasturining didaktik maqsadini о‘qib chiqing. Siz unga qay darajada erishdingiz? О‘zingizning о‘quv faoliyatingizni besh balli tizimida baholang. О‘quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan bо‘lsangiz biosfera evolyusiyasi va bosqichlari nomlaridan foydalanib krossvord tuzing. Agar о‘z о‘quv faoliyatingizdan erishilgan natija sizni qanoatlantirmasa, modul dasturi yordamida mavzuni qayta о‘rganing.	О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol – javobda faol ishtirok etin

“Biosfera evolyusiyasi. Biogenez, noogenez, noosfera ” mavzusidagi

modulli darsning texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich Tashkiliy qism 5 minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajarila­digan topshiriqlarni anglaydi.
II bosqich О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quv chilar-ning bilimlari­ni nazorat qi­lish va baholash. 10 minut	О‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan test topshiriqlari yordamida о‘quvchilar bilimini nazorat qiladi va baholaydi.	О‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan test topshiriq­larini bajaradi.
III bosqich О‘quvchilarning bi­lish faoliyatini tashkil etish. 5 minut.	Modul dasturining didaktik maqsadi, modullar, ularning xususiy didaktik maqsadlari, bajariladigan о‘quv topshiriq­lari bilan tanishtiradi.	Modul dasturining didak­tik maqsadi, modullar, ularning xususiy didaktik maqsadlari, bajariladigan о‘quv topshiriq­lari yuzasi­dan kо‘rsatmalarni anglay­di.
IV bosqich Yangi mavzuni о‘rganish. 45 minut.	О‘quvchilarning yakka tartib­da mustaqil ishini tashkil etadi. Modul dasturidan о‘rin olgan har bir modul topshiriqlarini mustaqil о‘zlashtirilishini ta’min­lay­di. Har bir modul yakunida о‘quvchilar bilan savol-javob, о‘quv bahsi о‘tkazadi. Tegishli hollarda yordam uyushti­radi. Modul dasturini yakunlaydi.	О‘z о‘quv faoliyatini tashkil etadi. 1-modul. Biosfera evolyusiyasi. 2- modul.Biogenez bosqichi. 3-modul. Noogenez bosqichi. Modul dasturining didak­tik maqsadiga erishganlik daraja­si­ni aniqlaydi va о‘z-о‘zini baholaydi. Savol-javob, о‘quv bahsida faol ishtirok etadi.
V bosqich. О‘quvchilar bilimi­ni nazo­rat qilish va baholash. 10 minut.	О‘rganilgan mavzu yuzasidan test topshiriqlari, savol­lar va didaktik jadvallar beradi.	Test topshiriqlari, savollar va didaktik jadvallarni bajaradi.
VI bosqich Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash. 5 minut.	О‘quvchilar faoliyatini va natijani tahlil qilish, ularga mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini beradi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi, mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini oladi.

1 – ilova.