Ўзбекистон Республикаси

II.6. XIZMATLAR SOHASIDA KASBGA YО‘NALTIRIB О‘QITISH YUZASIDAN TAVSIYALAR

10 – dars

Darsning mavzusi: О‘zbekistonda genetik injeneriya va biotexnologiya fani yutuqlari. Biotexnologiyaning kelajagi haqida.
Darsning ta’limiy maqsadi: О‘quvchilarni genetik injeneriya va biotexnologiya fanlari sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar bilan tanishtirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: О‘quvchilarni genetik injeneriya va biotexnologiya fanlari sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlari va kelajagi bilan tanishtirish orqali ularda milliy g‘ururni shakllantirish va iqtisodiy tarbiya berish.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: О‘quvchilarni respublikamizda genetik injeneriya va biotexnologiya sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlari va mazkur fanlarning kelajagi bilan tanishtirish orqali ularning biologik tafakkurini kengaytirish, darslik ustida mustaqil ishlash kо‘nikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: Genetik injeneriya va biotexnologiya fanlari sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar aks ettirilgan jadvallar.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Didaktik о‘yin texnologiyasi

(konferensiya).

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Genetik injeneriya va hujayra injeneriyasi sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar, an’anaviy va zamonaviy biotexnologiya, genlarni klonlash va transformatsiya, “yangi organlar”ni yaratish texnologiyasi, atamalar izohi. Biotexnologiyaning predmeti, vazifalari, nazariy va amaliy ahamiyati.

Darsning borishi:

I. Tashkiliy qism.

II. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun topshiriqlar berish. (1 – ilova)

III. О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.

О‘qituvchi ushbu darsni о‘tishdan bir hafta avval о‘quvchilarni 4 ta guruhga ajratib ularni biotexnologiya sohasida ishlayotgan olimlar maqomini beradi.

IV. О‘quvchilar guruhi о‘qituvchining tavsiyasiga binoan quyidagi mavzulardan biri bо‘yicha ma’ruzalar tayyorlaydi:

1. Genetik injeneriya sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar.

2. Biotexnologiyaning predmeti, vazifalari, nazariy va amaliy ahamiyati.

3. Zamonaviy biotexnologiyaning yutuqlari.

4. Hujayra injeneriyasi yо‘nalishidagi biotexnologiya yutuqlari.

5. О‘zbekistonda genetik injeneriya va biotexnologiya fan yutuqlaridan aholiga xizmat kо‘rsatish sohasida foydalanish.

6. Biotexnologiyaning kelajagi haqida.

О‘qituvchi darsning tashkiliy qismidan sо‘ng о‘quvchilarni darsning maqsadi, о‘quvchilar tomonidan olib boriladigan ishlar bilan tanishtiradi. Sо‘ngra konferensiya boshlanadi.”Olimlar” maqomini olgan о‘quvchilar о‘zlari izlangan mavzulari bо‘yicha ma’ruza qiladilar. Ma’ruzalar tugagach, о‘quvchilar о‘rtasida о‘quv bahsi va munozara tashkil etiladi. О‘qituvchi dars sо‘nggida о‘quvchilarni rag‘batlantiradi va mavzuni yakunlaydi.

V. Yangi mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun topshiriqlar berish.

VI. Uyga vazifa berish. Mustaqil ravishda 10-§ matnini о‘qing. Darslikning 72 – betidagi savollarga javob bering. Jadvallarni tо‘ldiring. Test topshiriqlaridan tо‘g‘ri javobni aniqlang.

“О‘zbekistonda genetik injeneriya va biotexnologiya fani yutuqlari. Biotexnologiyaning kelajagi haqida” mavzusidagi didaktik о‘yin texnologiyasidan foydalanilgan konferensiya darsning texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich Tashkiliy qism 5-minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi. Uyga berilgan topshiriqlarning bajarilganligini tekshiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajariladigan topshiriqlarni anglaydi.
II bosqich. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash. 15-minut	Bajariladigan о‘quv topshiriqlari va ularning didaktik maqsadi bilan tanishtiradi. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun 1 – ilovadagi topshiriqlarni beradi.	Bajariladigan о‘quv topshiriq­lari uuzasidan kо‘rsatmalar va didaktik maqsadni anglaudi. О‘z о‘quv faoliyatini tashkil eta­di. О‘tgan mavzu yuzasidan о‘z bilimini nazorat qilish va baholash uchun 1 – ilovadagi topshiriqlarni bajaradi.
III bosqichО‘quvchilarning bi­lish faoliyatini tashkil etish. 5 minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan bajariladigan о‘quv topshiriq­­lari uuzasidan kо‘rsatmalarni anglaudi.
IV bosqich Yangi mavzuni о‘rganish. 40-minut	О‘quvchilardan “olimlar” guruh­larini va ularning mustaqil ishini tashkil etadi. О‘quv materialini topshiriqlar yordamida mustaqil о‘zlashtirili­shi­ni ta’minlaydi. Har bir guruh о‘quv materiali yuzasidan tayyorlagan ma’ruzala­ri­ni tinglaydi. Har bir ma’ruza yakunida о‘quvchilar bilan savol-javob, о‘quv bahsi о‘tkazadi.	“Olimlar” guruhiga beril­gan topshiriqlarni baja­ra­di: 1-guruh.Genetik injeneriya sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar. 2-guruh. Biotexnologiyaning pred­meti, vazifalari nazariy va amaliy ahamiyati. 3-guruh. Zamonaviy biotex-nologiyaning yutuqlari. 4-guruh. Hujayra injeneriyasi yunalishidagi biotexnologiya yutuqlari. Har bir guruh topshiriq yuzasidan ma’ruzalar tayyorlay­di. О‘quvchilar bilan о‘tkaziladigan savol-javob, bahsda faol ishtirok etadi.
V bosqich. Yangi mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash. 10-minut	Yangi mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun 2 – ilovadagi topshiriqlar beradi.	Yangi mavzu yuzasidan о‘z bilimini nazorat qilish va baholash uchun 2 – ilovadagi topshiriqlarni bajaradi.
VI bosqich Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash Uyga vazifa berish. 5-minut.	О‘quvchilar faoliyatini tahlil qiladi, о‘quvchilarga mustaqil va ijodiy ish topshiriqlarini beradi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi. Mustaqil va ijodiy ish topshiriq­larini oladi.

1-ilova

1 – topshiriq. Test savollariga javob bering.

1. Genlami klonlash va rekombinant DNK olish texnologiyasi qaysi kashfiyot asosida ishlab chiqilgan?

A. Restriktaza va ligaza fermentlariniog ochilishi. B. Gibridoma olishning kashf etilshi.

D. Monoklonal antitananing kashf etilishi. E. Gibrid hujayraning kashf etilishi.

2. Poliklonal antitanaga xos xususiyatni toping.

A. Faqat о‘ziga tegishli antitana guruhini taniydi. B. Turli antigen aralashmasidan iborat

D. Bir xil antitana aralashmasidan iborat va faqat о‘ziga tegishli antigen gruppani taniydi

E. Bir xil antitana aralashmasidan iborat

3. Nechanchi yilda, qaysi olim tomonidan, qaysi usulni qо‘llash natijasida yuksak hayvonlar klonlarini yaratish biotexnologiyasini ishlab chiqdi?

A. 1982 yil, S.Jatayev, gen injeneriyasini.

B. 1978 yil, F.Muhamedxanov, hujayra injeneriyasini.

D. 1977 yil, J.Guordon, hujayra injeneriyasini.

E. 1802 yil, Milshteyn, limfosit hujayrasini.

4. Gibridoma hujaytalar olish texnologiyasi qaysi kashfiyotga asoslangan holda ishlab chiqilgan?

A. Restriktazaning kashf etilishi. B. Ligaza fermentini olish.

D. Monoklonal antitanalarning kashf etilishi. E. Hujayra injeneriyasi.

5. Biror genni hujayraga kiritish uchun qaysi bakteriyaning hujayrasidagi plazmiddan foydalaniladi?

A. Agrobakterium. B. Tugunak. D. Sut kislotasi. E. Sirka kislotasi.

6. Boyer va Koyenlar nechanchi yilda qanday ish qilganlar?

A. 1972 yilda mutatsiya nazariyasini yaratganlar.

B. 1989 yilda о‘simliklarda regulyator genni aniqlaganlar.

D. 1965 yil, xromosoma nazariyasini yaratdilar.

E. 1972 yil, sun’iy ravishda rekombinant DNK olishni va genlarni klonlashni amalga oshirgan.

7. Monoklonal antitana nima uchun ishlatiladi?

A. Splenotsitlar va miyeloma hujayralaridan iborat gibridoma bosil qilish uchun.

B. Gibridoma hujayralardan klonlar yaratish va zigotaga kiritish uchun.

D. Xastaliklarni о‘ta aniq tashxis qilish uchun.

E. Poliklonal antitana hosil qilish uchun.

8. Transgen kalamushni olishda qaysi usuldan foydalanilgan?

A. Zigotaga boshqa jinsiy hujayra yadrosi kiritilgan. B.Zigotaga somatik hujayra yadrosi kiritilgan.

D. Zigotaga boshqa kalatish embrional hujaytasidan olingan yadro kiritilgan

E. Zigotaga har xil genlar mikroineksiya qilingan

9. Nechanchi yilda, qaysi olim tomonidanqaysi texnologiya asosida ,qо‘yning kloni yaratildi?

A. 1997 yil, Roslin , hujayra injeneriyasini.

B. 1978 yil, F.Muhammedxanov, hujayra injeneriyasini.

D. 1977 yil, J.Guordon, hujayra injeneriyasini.

E. 1802 yil, Milshteyn limfosit hujayrasini.

10. Limfotsit yoki har qanday normal hujayra, rak hujayrasinin qо‘shilishi natijasida hosil bо‘lgan,tez bо‘linuvchi duragay hujayralar tо‘plami nima deb ataladi?

A. Gibridoma. B. Plazmid. D. kallus tо‘qima. E. Transpozon.
Test javoblari: 1. A. 2. B. 3. D 4. D. 5. A. 6.E. 7. D . 8. E. 9. A. 10. A.
2 – ilova

Yangi mavzu bо‘yicha о‘quvchi lar bilimini nazorat qilish uchun topshiriqlar.

1 – topshiriq. Savollarga javob bering.

1. Transgen quyon qanday olingan?

2. Kо‘p miqdorda yuqori sifatli sut beruvchi qoramollarni zudlik bilan qanday kо‘paytirish mumkin?

3. Qanday yо‘l bilan sigirlarda sog‘iladigan sut miqdorini oshirishga erishish mumkin?

4. Biotexnlogiya haqida tushuncha berin

5. Genlar terapiyasi nima?
2 – topshiriq. Jadvalni tо‘ldiring.

№	Olimlar	Kashfiyotlarining mohiyati
1	I. Abdurahmonov
2	S. Azimova
3	R. S. Muhamedov, B. Irisboyev
4	B. Irisboyev , G. Hamidullayeva
5	R. S. Muhamedov, A. Ikromov
6	O. T. Odilova

3 – topshiriq. An’anaviy va zamonaviy biotexnologiyalarni ta’qqoslang.

Biotexno-logiya jihatlari	An’anaviy biotexnologiya	Zamonaviy biotexnologiya
Qachon paydo bо‘lgan?
Misollar.
Qanday jarayonlarga asoslanadi?

32-dars. Darsning mavzusi: Tur va populyatsiyaning ekologik ta’rifi. Turlarni muhofaza qilish.
Darsning ta’limiy maqsadi: О‘quvchilarni tur va populyatsiyaga ta’sir koо‘rsatadigan ekologik omillar yigindisi bilan, turlarni muhofaza qilish tadbirlari, yqolib ketgan turlar, О‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitob” va unga kiritilgan turlar bilan tanishtirish.

Darsning tarbiyaviy maqsadi: Tur va populyatsiya tushunchalari, ularga ta’sir kо‘rsatadigan ekologik omillar bilan tanishtirish orqali о‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini kengaytirish, ekologik tafakkurni tarkib toptirish. Tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (TMQXI) tadbirlari, О‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan organizmlar bilan tanishtirish orqali tabiatga nisbatan ongli munosabatni tarkib toptirish, kasbga yllash.

Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: О‘quvchilarni tur, populyatsiya haqidagi tushunchalari, tabiatni muhofaza qilish haqidagi tushunchalari, mantiqiy fikr yuritish kо‘nikmalarini rivojlantirish. darslik ustida mustaqil ishlash kо‘nikmalarini rivojlantirish.

Darsni jihozlash: Har xil ekologik sharoitda yashaydigan hayvonlar va о‘simliklar, biogeotsenoz sxemasi jadvali. О‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan о‘simlik va hayvon turlari aks etgan jadvallar.

Darsda foydalaniladigan texnologiya: Hamkorlikda о‘qitish texnologiyasi (kichik guruhlarda о‘qitish)

Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: Tur va populyatsiyaga ta’sir kо‘rsatadigan ekologik mezonlar, tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashish belgilari, turning yaxlitligi, populyatsiyaning statistik belgilari, о‘simlik va hayvonot olamiga insoniyatning kо‘rsatgan ta’siri, tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan tadbirlar, О‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan о‘simlik va hayvon turlari, turlarni saqlab qolish tadbirlari, gen va genomlar bankini tuzish.

Darsning borishi:

I.Tashkiliy qism. О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish.

II.О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning о‘zlashtirgan bilimlarini nazorat qilish va baholash.(1 – ilova)

III. О‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish.

IV.Yangi mavzuni о‘rganish:

Reja:

1. 
   Tur va populyatsiyaga ta’sir kо‘rsatadigan ekologik mezon.
   
2. 
   Tirik organizmlarning yashash muhitiga moslashish belgilari.
   
3. 
   Turning yaxlitligi.
   
4. 
   Populyatsiyaning statistik belgilari.
   
5. 
   О‘simlik va hayvonot dunyosiga insoniyatning kо‘rsatgan ta’siri.
   
6. 
   Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan tadbirlar.
   
7. 
   О‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan о‘simlik turlari.
   
8. 
   О‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan hayvon turlari.
   
9. 
   Turlarni saqlab qolish tadbirlari. Genomlar bankini tuzish.
   
10. 
    О‘zbekiston tabiiy boyliklari, mineral xom- ashyo resurslari, ulardan oqilona foydalanish yullari.
    
11. 
    Atrof muhit muxofazasining huquqiy va tashkiliy asoslari.
    

О‘qituvchi yangi mavzuni reja asosida kо‘rgazmali vositalar yordamida bayon etganidan sо‘ng о‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadi.

V. О‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratish hamda о‘quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish.

V. Yangi mavzu yuzasidan о‘quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. (2 – ilova)

VI. Yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash.

VII. Uyga vazifa berish. Mustaqil ravishda 33-§ matnini о‘qing. Darslikning 236 – betidagi savollarga javob bering. Test topshiriqlaridan tо‘g‘ri javobni aniqlang.

О‘quvchilarning kichik guruhlari uchun о‘quv topshiriqlari

№	О‘quvchilar о‘zlashtirishi lozim bо‘lgan materiallar yuzasidan о‘quv topshiriqlari	Topshiriq yuza­sidan kо‘rsatma
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.	Darslikdagi matnni diqqat bilan о‘qing, quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni bajaring: Ekologik mezonga ta’rif bering. Tirik organizmlarning moslashish belgilarini aniqlang. Turning yaxlitligini saqlovchi mexanizmlarni aniqlang. Populyatsiyaga ta’rif bering. Populyatsiya individlarining statistik belgilarini о‘rganing. Sichqonlar populyatsiyasida ovqatning cheklovchi omil ekanligini isbotlovchi tajribani о‘rganing. Tabiiy populyatsiyalarga ta’sir kо‘rsatadigan omillarni aniqlang. О‘simlik va hayvonot olamiga insoniyatning kо‘rsatgan ta’sirini о‘rganing. Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi tomonidan amalga oshirilgan tadbirlarni aniqlang. О‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan о‘simlik va hayvon turlarini о‘rganing. Turlarni saqlab qolish tadbirlari. Genomlar bankini tuzish. Uzbekiston tabiiy boyliklari, mineral xom- ashyo resurslari, ulardan oqilona foydalanish yullari. Atrof muhit muxofazasining huquqiy va tashkiliy asoslari. Quyidagi jadvallarni tо‘ldiring.	Fikringizni asoslan О‘quvchilar bilan о‘tkaziladi gan savol javobda faol ishtirok eting.

1 – jadval

TMXIning kо‘rsatmasiga binoan “Qizil kitob”ga kiritiladigan turlarning kategoriyalari
I – kategoriya
II – kategoriya
III – kategoriya
IV – kategoriya
V – kategoriya

2 – jadval.

Qizil kitob	Nashr tilgan yili	Qizil kitobga kiritilgan organizmlar soni
		О‘simliklar	Sut emizuvchilar	Qushlar	Sudralib yuruvchilar	Baliqlar
Xalqaro “Qizil kitob”
О‘zbekiston “Qizil kitob”i (hayvonot dunyosi) 1 nashr
О‘zbekiston “Qizil kitob”i (hayvonot dunyosi) II-nashr
О‘zbekiston “Qizil kitob”i (о‘simlik dunyosi) I-nashr
О‘zbekiston “Qizil kitob”i (о‘simlik dunyosi)II-nashr

“Tur va populyatsiyaning ekologik ta’rifi” mavzusidagi hamkorlikda о‘qitish texnologiyasining kichik guruhlarda о‘qitish metodidan foydalanilgan darsning texnologik xaritasi

TEXNOLOGIK BOSQICHLAR	О‘QITUVCHINING FAOLIYATI	О‘QUV CHINING FAOLIYATI
I bosqich Tashkiliy qism 3-minut	О‘quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtiradi.	Dars mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajariladigan topshiriqlarni anglaydi.
II bosqich О‘tgan mavzu yuzasidan о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qilish va baholash 10-minut	О‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan 1-ilovadagi test topshiriqlari yordamida о‘quvchilarning bilimlarini nazorat qiladi va baholaydi.	О‘tgan mavzu yuzasidan tuzilgan 1-ilovadagi test topshiriqlarini bajaradi.
III bosqichО‘quvchilarni yangi mavzu, reja bilan tanishtirish. 2 –minut.	О‘quvchilarni yangi mavzu, reja bilan tanishtiradi.	Yangi mavzu rejasidan о‘rin olgan masalalarning mohiyatini tushunib yetadi.
IV bosqich. Yangi mavzuni о‘rganish. 25-minut.	Yangi mavzuni reja asosida bayon etadi.	О‘quv dasturining didaktik maqsadi, bajariladigan о‘quv topshiriqlari yuzasidan kо‘rsatmalarni anglaydi.
V bosqich. О‘quvchilarni kichik guruhlarga ajratish hamda о‘quv topshiriqlarini mustaqil ravishda sifatli bajarilishiga erishish. 25-minut.	О‘quv topshiriqlarining didaktik maqsadi, bajariladigan о‘quv topshiriqlari bilan tanishtiradi. О‘quvchilarning kichik guruhlarda mustaqil ishini tashkil etadi. О‘quv topshiriqlarini mustaqil bajarilishini ta’minlaydi. Kichik guruhlar о‘rtasida savol-javob, о‘quv bahsi, munozara о‘tkazadi. Tegishli hollarda yordam uyushtiradi.	О‘quvchilar bilan hamkorlikda о‘quv faoliyatini tashkil etadi. О‘quv topshiriqlarni mustaqil о‘zlashtiradi. Kichik guruhlar о‘rtasida о‘tkaziladi gan savol-javob, о‘quv bahsi, munozarada faol ishtirok etadi.
VI bosqich. О‘quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. 10-minut.	О‘rganilgan mavzu yuzasidan 2-ilovadagi va darslikdagi topshiriqlar, savollar va didaktik jadvallar beradi.	2-ilovadagi va darslikda berilgan topshiriqlar, savollar va didaktik jadvallarni bajaradi.
VII bosqich. Erishilgan natijani tahlil qilish va yakun yasash. Uyga vazifa berish. 5-minut.	О‘quvchilar faoliyatini va natijani tahlil qiladi. Darsda faol ishtirok etgan о‘quvchilar rag‘batlantiriladi. О‘quvchilarga uyda mustaqil bajarish uchun topshiriqlar beradi.	О‘z о‘quv faoliyati va erishgan natijasini tahlil qiladi va baholaydi. Mustaqil va ijo­diy ish topshiriq­larini oladi.