Зиёдулла Давронов
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Benedikt Spinoza
(1632- 1677) falsafasining tizimi vujudga keldi. Spinoza Gollandiya boylarining manfaatini ifodalaydi. Spinoza falsafasi tizimini Dekart rad etib, dunyoning asosida moddiy substansiya (birinchi asos, materiya) yotadi, deya e’tirof etadi. Spinozaning fikricha, tabiatda ikki substansiyaning bo‘lishi mumkin emas. Undan tashqari, substansiya o‘zidan tashqaridagi sababga, xudoga bog‘liq emas, balki u o‘zining sababidir. Substansiya zamonda abadiy, makonda cheksizdir. Spinozaning substansiya to‘g‘risidagi fikri, cheksiz materiya haqidagi materialistik ta’limotdir. Lekin shunga qaramay Spinoza substansiya niqobiga o‘rab diniy fikrni yurgizadi. Uning xudosi dindorlar xudosiga o‘xshamaydi. 33 Spinoza ijodida, zaruriyat ta’sirida harakat qiluvchi xudo erkin irodaga ega emas va o‘z oldiga hech qanday maqsad qo‘ya olmaydi, bu narsa tabiatning o‘zginasidir. Shu davrda vujudga kelgan sub’yektiv idealistlar (J. Berkli (1685-1753), D. Yum (1711-1776)) dinga yangi yo‘l ochib, materializmga qarshi fikrlarni ilgari surishga harakat qilishgan edi. J. Berkli o‘zining “Inson bilishining asoslari to‘g‘risida traktat” (1710) degan asarida inson bilishining ob’yektlarini ko‘zdan kechiruvchi har bir kimsaga bu ob’yektlar yo haqiqatan sezgilar vositasi bilan idrok qilinadigan g‘oyalardan yoki emotsiyalardan his va aql faoliyatini kuzatish natijasida olgan ideyalarimizdan... nihoyat xotira yoki xayolot yordami bilan hosil qilingan ideyalardan iborat ekanligi ravshandir. Ko‘rish, eshitish, hidlash va boshqa sezgilar qo‘shilib bir narsaning ifodasini beradi, – deydi. Demak, Berkli ijodida, narsa “ideyalar yig‘indisi”dan iborat ekan. Uning fikricha, bularni idrok qiluvchi narsa aql, ruh, jon umuman “men” mavjud bo‘lib, undan tashqarida mavjud bo‘lishi mumkin emasdir. Berkli tabiatdagi hamma hodisa va narsa sezgilar yig‘indisi (ideyalar kolleksiyasi)dan iboratdir, deydi. Berkli ijodida sub’yektiv idealizmining gnoseologik ildizi ob’yektiv, moddiy dunyoni absolyutlashtirish bilan uni sezgilar taassuroti orqali birlashishidadir. Lekin, Berkli g‘oya, sezgilar mavjud ob’yektlarning nusxasi, in’ikosi ekanligini inkor qildi. O‘zini sub’yektiv idealizm va solipsizmda ayblanishidan himoya ham qiladi. Berkli, Yumlar o‘z ijodlarida sezgilardan nariga o‘ta olmadilar. Berkli va Yum solipsizmi idealistik ta’limotning eng ratsional ko‘rinishidir. Bu davr fransuz materialistlari o‘z ijodlarida dialektikani materialistik nuqtai nazaridan asoslashda juda katta hissa qo‘shdilar, ayniqsa fransuz mutafakkirlari Lametri: Golbax, Gelvetsiylar shular jumlasidandir. Ijtimoiy davrning o‘zi fransuz materialistlari oldiga shunday vazifani qo‘ydi. Ular idealizmga, dinga qarshi chiqishda tabiatni materialistik asosda tushunish kerakligini birinchi masala qilib qo‘ydilar. Navbatdagi ijodkor Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|