Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
Ərəblərdə vo kürdlərdə də milliyyətçilik axımı öncə milli kültür sa həsində görünməyə başladı. Bu axımların siyasi bir mahiyyət alma ları ikinci mərhələlərini, iqtisadi bir mahiyyət almaları isə üçüncü mərhələlərini təşkil edir. Türkçülüyə gəldikdə, bunun da milli kültür sahəsində başla dığını bilirik. Türkçülüyün ilk atalarından birisi on əski Darülfü- nunumuzun (Universitetimizin), ikincisi isə hərbi məktəblərimizin qurucusudur. Mədrəsə güclü olsaydı, Darülyünun qurulmayaca qdı. Yüzillor boyunca mədrəsənin silahlı qüvvəsi mahiyyətini da şıyan yeniçorilik177 var ikən, hərbi məktəblər açıla bilməzdi. Demə li, ictimai əmək bölgüsünün (iş bölümünün) bir nəticəsi olaraq türklərdə də din topluluğunun (ümmətin) söykəndiyi həmrəylik qüvvəsi artıq zəifləməyə başlamışdı. Sultan Əbdüləziz dövrünün sonlarında Əncümən-i daniş (Elm Kollegiyası, Akademiya) ilə Darülfünunun təşəkkülü və hərbi məktəblərə yeni bir nizam və in tizam verilməsinə təşəbbüs edilməsi bu zəifləmənin nəticələri idi. Bu yeni qurumların başında duran Əhməd Vəfıq Paşa ilə Süley man Paşa dağılmağa başlayan ümmət və səltənət topluluqları için də kompassız qalan millətlərini din, milli kültür və tarix bağlarıyla ilə yenidən gücləndirmək və gəncləri bu yeni ülkülər ilə tərbiyə et mək ehtiyacını duydular. Bundan sonra, hər biri iyirmi il fasilə ilə doğan təmizləməçilik (təsfıyəçilik) və yeni dil axımları da Türkçülük ülküsündə, özəlliklə dilin vo milli kültürün amil olduqla rını göstərir. Gerçəkdən, türkçülüyün sonlarına doğru «milli iqti sad» ülküsü də doğdu. Ancaq bu nəzəriyyəni ortaya atanlar nə iq tisadçılar, nə də ticarətlə məşğul olanlar idi. Milliyyətin milli hüquq, milli əxlaq, milli tərbiyə, hətta milli fəlsəfə kimi müxtəlif təzahürlərini (ifadələrini) arayan milli kültürçü türkçülər idi. Milli iqtisad da türklərdə ilk öncə mənfəət güdməyən bir ülkü şəklində doğdu və sırf nəzəri olaraq yurdumuzun iqtisadi gerçəkliyini, yəni əkinçiliyimizin, sənayemizin və ticarətimizin müxtəlif sahələrində tətbiq edilməkdə olan hüquqi rejimləri və texniki formaları ara mağa başladı. Milli iqtisadiyyatımız ancaq iqtisadi gerçəkliyimizi tədqiq etdikdən sonra iqtisadi hadisələrimizdən normal və xəstə olanları ayırd edə biləcək və ancaq o azaman iqtisadi xəstəlikləri mizin müalicəsi üçün arayış və ya resept verə biləcəkdi. Ancaq tə əssüf ki, birinci dünya savaşı nəzəri incələmələri tədqiqləri dayan dıraraq, müxtəlif biçimlərdə əməli (praktiki) tətbiqlərin ortaya çıxmasına səbəb oldu. Milli iqtisadiyyat elmi ticarət spekul- yasiyası178 vasitəsi deyil, elmi bir məktəbdir. Almaniyada bu mək təbin qurucusu Fridrix Listdir.179 Dürkheym Listin milli iqtisad 74 haqqındakı əsərinə: «Obyektiv üsulda yazılmış, gerəkliyə söykənən ilk iqtisadiyyat kitabı budur» - deyir. Ancaq bu milli iqtisad elmi hər yerdə milli ülküdon öncə deyil, sonra doğur. 8 . MİLLİ VİCDANI GÜCLƏNDİRMƏK Sosial topluluqlar üç başlıca qola ayrılır: ailə topluluqları, siyasi topluluqlar və məslək (peşə) topluluqları. Bunların arasında ən önəmli olan siyasi topluluqlardır. Ona görə ki, siyasi bir toplu- luq öz başma yaşayan müstəqil, yaxud yarımmüstəqil bir quruluş dur. Ailə və məslək (peşə) topluluqları isə bu quruluşların parçala rı, bölümləri (qismləri) mahiyyolindədir. Yəni siyasi topluluqların hər biri ictimai orqanizmdir; ailə topluluqları bu orqanizmin hüceyrələri, məslək peşə, sənət topluluqları isə üzvləri kimidir. Bu na görədir ki, ailə və peşə lopluluqlarına ikinci dərəcəli topluluqlar adı verilir. Siyasi toplulqlar da başlıca olaraq üç yerə ayrılırlar: Cəmia (klan, sop, qəbilə), Camia (topluluq) və Cəmiyyət (toplum). Klan (cəmia) bir qövmdən yalnız kiçik bir bölümün siyasi bir qurum halını alması ilə təşəkkül edir. Məsələ, bir qövm müstəqil əşirətləro (oymaqlara) ayrıldıqda bu əşirətlərin hər biri bir klandır. İlkəl (ibtidai) qövmlər tamamilə bu klan həyatını yaşayırdılar. Bir vaxt gəlir ki, klanlardan biri digərlərini savaşda yenərək onları ha kimiyyəti altına alır. Ancaq içinə aldığı klanlar, ümumiyyətlə, öz qövmündən olan qəbilələr deyildir. Başqa qövmlərə ya da başqa dinlərə mənsub klanları da yenərək özünə tabe etməsi nəticəsində meydana gələn yeni qurum (quruluş) bütünlüyü (həmcinsliyi) itirir, çeşidli (müxtəlif) qövmlərə və dinlərə mənsub klanlardan ibarət bir qarışım — (xəlitə) şəklini alır. Bu qarışıma (xəlitəyə) camia (toplu luq) adı verilir. Elə isə, bütün feodal bəyliklər ilə bütün imperator luqlar topluluq mahiyyətindədirlər. Çünkü bu siyasi heyətlərdə qu ruluşlarda başqa-başqa qövmlərə və dinlərə mənsub klanlar var dır. Yenə bir vaxt gəlir ki, bu topluluqlar da dağılmağa başlayır. İmperatorluqların içində dil və milli kültürləri ortaq olan klanlar ictimai bir surətdə birləşərək ortaq şüura, ortaq ülküyə malik bir milliyyət halını alır. Bu milliyyət milli vicdana (şüura) malik oldu qdan sonra arıtq uzun müddət tabelik halında qala bilməz. Tez- gec siyasi müstəqilliyini əldə edib müstəqilliyi olan siyasi bir qu ruluş durumuna gəlir. Bax, ancaq bu həmcins (bütün), birləşmiş və 75 müstəqil quruluşa toplum (cəmiyyət) adı verilə bilər. Bu toplumla ra eyni zamanda «millət» adı da verilir. Deməli, həqiqi toplumlar ancaq millətlərdir, amma qövmlər birdən-birə millət halma gəlib çıxa bilməzlər. İlk öncə, klanlar halında ictimai həyatın bir qayda olaraq, uşaqlıq dövrünü keçirirlər. Nəhayət, imperatorluğun zülmünə dözməyərək müstəqil yaşamaq üçün topluluqdan (camia- dan) ayrılırlar. Camia (topluluq) həyatı məhkum qövmlər üçün zərərli ol duğu qədər hakim qövm üçün də zərərlidir. Buna öz qövmümüzdən daha açıq-aşkar bir öznət ola bilməz: Türklər, Osmanlı imperator- luğunun qurucusu ola-ola bu topluluğun (camianm) meydana gə tirdiyi feodalizm içində müsəlman olmayan təbəələr, qul durumu na düşdülər. Eyni zamanda ömürlərini topluluğa əsgər və jandarm vəzifələrini icra etməklə keçirdiklərinə görə maarif və iqtisadiyyat baxımından yüksəlməyə vaxt tapa bilmədilər. Digər qövmlər Os manlı topluluğundan bilikli, mədəni və varlı halda ayrılarkən, za valı türklərin əllərində qınq bir qılıncla, əski bir xışdan başqa bir miras qalmamışdı. Bununla bərabər, bir insan üçün uşaqlıq və şagirdlik dönəm lərindən keçmək nə qədər məcburidirsə, bir qövm üçün də klan və topluluq (camia) dönəmlərini keçirmək eləcə zəruridir. Hər bir qövm ancaq bu mərhələlərdən keçdikdən sonra toplum və millət ola bilmişdir. Burası da vardır ki, toplum həyatına tez çatan hakim bir millət camia (topluluq) dövrünü daha az zərərlə keçirə bilir. Məsə lə, ingilis qövmü, hələ Şotlandiya, Qal və İrlandiya kimi ölkələri fəth etmədən öncə toplum halını almışdı. Xalqın seçdiyi millətvə- killəri lordlar ilə birləşərək ölkəni idarə edirdilər. Saray bir kölgə halında qalmışdı. Buna görə də, bütün məsələlər sarayın deyil, xal qın mənafeyinə uyğun olaraq həll olunurdu. İngilis qövmü bundan beş yüzil öncə öz işlərini nümayəndələri vasitəsilə düşünən və qərar verən ayıq bir millət durumuna gəlmişdi. Yüzillər boyunca ingilis parlamenti yalnız anqlo-sakslardan ibarət olaraq müzakirələr eldi, içlərində milli siyasətə mane ola biləcək heç bir yad ünsür, milli olmayan axımlara sürükləyən heç bir yabançı fərd yox idi. İngilislər tam dörd yüzil bu səmimi məşrutiyyət (konstitu- siyalı idarəetmə) həyatını yaşadıqdan, milli küllürlərini və milli xa rakterlərini artıq pozulmaz və dəyişməz bir sağlamlığa gətirdikdən sonra Şotlandiya, Qalliya və İrlandiyanı fəth edərək İngiltərəyə qatdılar. Ancaq bu qatma - ilhaq siyasi bir qatma idi. Heç bir vaxt ingilislər bu üç yabançı qövmün ingilis toplumuna, anqlo-saks mil 76 lətinə qatılmasına imkan vermədilər. Ölkə sanki yenə keçmişdəki kimi yalnız ingilislərdən ibarətmiş kimi, yalnız ingilis mənafeyi və ingilis ülküsü baxımından idarə olundu. Daha sonralar Amerika, Hindistan, Güney Afrika, Misir və Avstraliya kimi müstəmləkələrə və koloniyalara malik oldular. Ancaq yenə də parlament daim ingilis parlamenti, hökumət anqlo-saks hökuməti olaraq qaldı. İngilis milləti getdikcə böyüyən bu siyasi topluluq içində öz mənliy ini bir an da olsun, unutmadı. Bax. ingilis millətinin yüzillərdən bəri dünya siyasətində hökmran olmasının səbəbi budur. Aydın olur ki, bir qövm ancaq öz-özünü milli bir parlament ilə idarə edən həqiqi bir millət halını aldıqdan sonra yüksək və sə mimi bir toplum həyatını yaşaya bilər. Avropanın digər qövmləri bu gerçəyi çox gec anlaya bildilər. Çünkü, iki yüzil öncəsinə qədər Avropanın digər yerlərində xalqlar və ölkələr hökmdar ailələrinin əsirləri və malikanələri durumunda idilər. Bir hökmdar qızını ev ləndirərkən ölkənin bir bölümünü ona cehiz verə bilərdi. Əgər istə səydi, vilayətlərindən birini başqa bir hökmdara hədiyyə edər və ya satardı. Miras yolu ilə ölkənin bir bölümü yabançı bir hökmdarın əlinə keçə bilərdi. Sözün qısası, xalqların, qövmlərin heç bir varlığı, heç bir dəyəri və önəmi yox idi. Dövlət hökmdar demək idi: Bu düstur yalnız XIV Lüdovikə180 aid deyildi. İngiltərədən başqa, bütün Avropa dövlətlərinin siyasi şüan bundan ibarət idi. Ancaq milliyyət dövrü nəhayət, digər Avropa qövmləri üçün də gəlib çatdı. Hollandlar, fransızlar və b. öz-özünü idarə edən ay rı-ayrı millət halını almağa başladılar. Tarix ümumi bir qayda ola raq, göstərir ki, haraya milliyyət ruhu giribsə, orada tərəqqi və tə kamül axımı yaranıb. Siyasət, din, əxlaq, hüquq, estetika, elm, fəl səfə, iqtisadiyyat və dil həyatlarının hamısına gənclik, səmimilik və təzəlik gəlib. Hər şey yüksəlməyə başlayıb. Ancaq bütün bu tərəq qilərin fövqündə yeni bir xarakterin təşəkkül etdiyini də bizə yenə müqayiəsli tarix xəbər verir. Milli vicdan harada təşəkkül cdibsə, artıq ora müstəmləkə olmaq təhlükəsindən əbədi olaraq qurtul muşdur. Gerçəkdən, bugün Millətlər Cəmiyyəti Almaniyam bir müstəmləkə kimi Fransaya təqdim etsə, görəsən, fransızlar bu hə diyyəni qəbul etməyə cəsarət edə bilərlərmi? Macarıstanın mandat- lığım Rumıniyaya, Bolqarıstanınkım isə Yunanıstana vermək istə sə, bu iki dövlət həmin mandatların qəbuluna razılıq verə bilərmi? Şübhəsiz, xeyr! Çünkü, mandatçı olmaq istəyən bir dövlət onun mandatı altına girəcək bir ölkədə asanlıqla hakim olmaq istəyir. Halbuki, milli vicdanı oyanmış bir ölkəyə böyük ordular göndəril 77 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|