Zoologiya uzb 2017. indd

88
2. Karam kapalagi qanotlari...
a) chetida katta qora dog‘i bo‘ladi;
b) chetida yashil dog‘lari bor;
d) yirik qizg‘ish dog‘lar bilan qoplangan.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Tangachaqanotlilar, karam kapalagi, oq kapalak, tut iðak qurti, pilla, iðak 
o‘rash, iðakcilik, soxta oyoqlar, uyqu davri.
Topishmoqlarda qaysi hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirishi tasvirlangan?
25. Uchganida qush demang, 
26. Qanoti o‘xshar gulga,
 
Qo‘nganida gul demang. 
 
Xartumi o‘xshar qilga.
 
Gar qochsa-chi, siz uni 
27. Tut bargidan ipak to‘qir, 
 
Quvib ovora bo‘lmang. 
 
Ipagidan to‘qilar ko‘ylak.
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2a.
25-§.  Pardaqanotlilar turkumi: asalarilar
Pardaqanotlilarga asalari, sariq ari, qovog‘ari, yaydoqchilar, chu-
molilar kiradi.  
Asalari oilasi. Asalari oilasida 10
 
000 – 50
 
000, ba’zan 100
 
000 
tagacha ishchi arilar, bitta ona ari, bir necha yuz erkak arilar bo‘la-
di. Asalarilar yog‘ochdan yasalgan maxsus qutilarda boqiladi. Quti 
ichida ular mumli olti qirrali katakchalarda yashaydi.
Asalarilarning tuzilishi. Ona, ishchi va erkak asalarilarning tash-
qi ko‘rinishi bir-biridan farq qiladi. Ona ari va erkak arilar ishchi 
arilarga nisbatan ancha yirik bo‘ladi. Urg‘ochi va ishchi arilar qorin 
bo‘limining uchida nishtari bo‘ladi. Erkak arilarning mo‘ylovlari va 
ko‘zi yaxshi rivojlangan; nishtari bo‘lmaydi.
Ishchi arilar – voyaga yetmagan urg‘ochilar. Boshining yon 
tomonida ikkita murakkab ko‘zlari, ularning orasida uchta oddiy 
ko‘zchalar joylashgan. Boshi oldingi tomonida joylashgan ikkita 
mo‘ylovi hid bilish organi hisoblanadi (51-rasm). Arilar gulning hidi 
va rangini yaxshi farq qiladi. Ularning ko‘zi sariq va ko‘k ranglarni 
hamda bizning ko‘zimiz ilg‘ay olmaydigan ultrabinafsha nurlarni 
yaxshi farq qiladi, lekin qizil rangni sezmaydi. Ishchi arilar yuqori 
jag‘lari yordamida mumdan kataklar yasaydi va changdonlardan gul 
changini oladi. Pastki lab va jag‘lari o‘zgarib naysimon xartum hosil 
7.3. Hasharotlar sinfi
?!

---

89
qiladi. Ari xartumi bilan gul nektarini so‘radi. Shu sababli arining 
og‘iz organlari kemiruvchi-so‘ruvchi deyiladi.
Ishchi ari orqa oyoqlaridagi maxsus savatcha va tukchalar yor-
damida gul changini yig‘ib oladi. Ari chaqqanda uning nishtari teri 
ichida uzilib qoladi; mayib bo‘lgan ari esa halok bo‘ladi.
Asalarilar oilasining hayoti. Erkak va ona arilar og‘iz organlari 
yaxshi rivojlanmaganligidan mustaqil oziqlanolmaydi. Ishchi arilar 
uyani tozalash, qo‘riqlash, ona va erkak arilar hamda qurtlarni 
oziqlantirish, gul changi va nektar yig‘ish kabi ishlarni bajaradi. 
Arilar yig‘gan nektar katakchalarda asalga aylanadi. Ishchi arilar 
tuxumdan chiqqan qurtlarni gul changi va asal bilan boqadi.
Yangi asalari oilasi may – iyun oylarida g‘ujlanish, ya’ni 
ko‘chib chiqish orqali paydo bo‘ladi. Oziq mo‘l bo‘lganida ona ari 
urug‘langan va biroz urug‘lanmagan tuxum qo‘yadi. Urug‘ 
lanmagan 
tuxumlardan erkak arilar, urug‘langan tuxumlardan esa ishchi arilar 
chiqadi. Qurtlardan birini ishchi arilar alohida yirik katakda tarbi-
yalab, ona ari yetishtiradi. Eski ona ari bir to‘da ishchi arilar bilan 
birga uyadan chiqadi va biron daraxt shoxiga g‘uj bo‘lib o‘tiradi. 
Ular boshqa qutilarga joylanadi. Sovuq kunlar tushishi bilan ishchi 
arilar erkaklarini uyadan quvib chiqaradi.
Asalarilar «tili». Uyadagi ishchi arilarning turli harakatlar yor-
damida axborot almashinishi «asalarilar tili» deb ataladi. Ari nek-
targa boy gulni topganda qornini likillatib aylanib, raqsga tushayot-
gandek harakatlar qiladi. Bu harakatlar nektar yig‘ish uchun qaysi 
tomonga borish kerakligi 
ni bildiradi.
Asalarilar tabiatda va inson hayotida katta ahamiyatga ega. 
Ko‘pchilik o‘simliklar asalarilar yordamida changlanadi. Asal 
arilar 
25-§. Pardaqanotlilar turkumi: asalarilar
5
6
4
8
9
7
12
13
10
2
3
1
14
15
11
16
51-rasm. Asalarining tuzi lishi: 
1 – mo‘ylovlar; 2 – murakkab ko‘z; 3 – 
oddiy ko‘zchalar; 4 – bosh; 5 – ko‘krak; 
6 – lab; 7 – so‘ruvchi xartum; 8 – 9 
– 10 – oyoqlar; 11 – savatcha; 12 – 
cho‘t kacha; 13 – nishtar; 14 – qorin; 15 
– oldingi qanotlar; 16– keyingi qanotlar

---

90
changlatgan o‘simliklar mo‘l hosil beradi. Asal qimmatbaho va 
shifobaxsh oziq hisoblanadi. Uning tarkibida oson hazm bo‘ladigan 
shakar moddalar, organizm uchun juda zarur bo‘lgan har xil mine-
rallar mavjud. Shifokorlar darmonsiz kishi 
lar uchun asal iste’mol 
qilishni tavsiya etishadi. Asalari zaharidan tibbiyotda dorivor mod-
dalar tayyorlanadi; mumi esa texnikada ishlatiladi.
Chumolilar ham asalarilar singari oila bo‘lib yashaydigan 
pardaqanotlilardir. Ular qorin bo‘limining ikki bo‘g‘imli ingichka 
bel orqali ko‘krakka qo‘shilishi, boshining yirik va jag‘larining 
kuchli rivojlanganligi bilan boshqa pardaqanotlilardan farq qiladi. 
Chumolilar oilasi bir nеcha ming, hatto millionlab individlardan 
tarkib topgan. Individlari orasida bir nеcha ona, o‘nlab erkak va 
bir nеcha minglab ishchi chumolilar bo‘ladi. Ishchi chumolilar 
ko‘payish qobiliyatini yo‘qotgan urg‘ochilardan iborat. Ular chala 
hazm bo‘lgan oziq bilan qurtlar, navkarlar va ona chumolini bo-
qishadi. Chumolilar tuproqda murakkab, ko‘p kamеrali in quradi. 
Ko‘pchilik chumolilar foydali hasharotlar hisoblanadi. Kеng 
bargli va nina bargli o‘rmonlarda yashaydigan sariq o‘rmon chu-
molisi zararkunanda hasharotlarni qirib, daraxtlarni himoya qiladi. 
O‘rta Osiyo cho‘llarida tarqalgan chopqir faeton chumoli mayda 
zararkunanda hasharotlar, o‘simliklar doni va mevasi bilan oziqla-
nadi. Cho‘l va sahrolarda uchraydigan qir chumoli o‘simliklar doni 
bilan oziqlanadi. Xonadonlarda yashaydigan sariq fir’avn chumolisi 
sara shirinliklarni xush ko‘radi. Bog‘ qora chumolisi shira bitlari 
ajratgan suyuqlikni yalab, ularni yirtqich hasharotlardan himoya 
qiladi.
1. Asalarilar oilasi qanday arilardan iborat?
2. Ishchi arilar qanday vazifani bajaradi?
3. Nektar qanday qilib asalga aylanadi?
4. «G‘ujlanish» nima?
5. «Asalarilar tili» nima?
6. Asalarilar tabiatda qanday ahamiyatga ega?
1. Asalari oilasi qanday arilardan iborat?
a) juda ko‘p ishchilar, navkarlar, bitta ona ari;
b) bitta ona ari, bir qancha ishchi va juda ko‘p erkak arilar;
d) bitta ona ari, juda ko‘p ishchi arilar, bir qancha erkak arilar.
2. Arilar qurtlarini nima bilan boqishadi?
a) nektar, gul changi;
7.3. Hasharotlar sinfi

---